Chinh di tướng quân Tân thành hầu Trương Phụ có tiếng là cọp. Nhưng con cọp đó đă một lần thấy thịt mà không dám ăn. Chuyện xẩy ra năm Quí Tị, khi vận nhà Trần mạt đến độ chẳng ai c̣n muốn cứu văn ǵ. Tháng sáu, Vua Trùng Quang sai Nguyễn Biểu vào Nghệ An mang sắc cầu phong đệ lên Minh Vĩnh Lạc. Đặng Dung can ngăn, nhưng Vua rớm nước mắt không đáp. Nh́n Biểu, Vua bảo, nếu khanh được việc th́ phong cho làm Tướng Quốc. Biểu cười, tay sờ lên cổ, đáp hạ thần chỉ xin làm con ma giữ được cái đầu là đủ.
Lính đi kèm Biểu đưa vào tướng phủ rồi vái chào lui ra. Không thèm mời ngồi, Phụ nh́n sứ giả, hất hàm :
- Cứ nói !
Vái Phụ, Biểu chậm răi, râu tóc dựng đứng :
- Vua chúng tôi thể theo chiếu chỉ Hoàng Đế xướng lệnh lập lại hậu duệ nhà Trần, sai đến tŕnh ngài tờ sắc cầu phong, xin chuyển giúp về Yên Kinh dâng lên Thiên Triều xét chuẩn.
Phụ hừ một tiếng, tay quơ ống nhổ, miệng ph́ ph́, mắt ngó lơ. Biểu bậm môi, tay dâng tờ sắc mắt cḥng chọc nh́n thẳng vào hai con mắt Phụ.
Hai con mắt đó xếch ngược, lồi ra, lừ lừ vô cảm. Gân máu chằng chịt kéo che gần hết ḷng trắng, mỗi khi nó giựt ngược lên như động kinh, chắc chắn Phúc sẽ ra lệnh chém ít nhất là một cái đầu. Đám quan vơ nhà Minh từ đời Vua trước gọi Phụ là con cọp điên hóa tinh, nổi tiếng tàn bạo, đă xuất quân mà không thắng th́ không trở về. Và thắng đối với Phụ là tiêu diệt toàn bộ đối phương, quân cũng như dân, người cũng như gà ḅ chó lợn. Đưa tay ra giật rồi quẳng tờ sắc xuống thư án, Phụ nhổ nước bọt, ồm ồm :
- Thua th́ xin thua, có ai thua mà đ̣i làm Vua bao giờ ! Dối gạt lọc lừa làm sao được à...
Biểu cắn răng nhẫn nhục :
- C̣n trời c̣n đất, chuyện thua được muốn bàn th́ bàn đến bao lâu cho hết.
Phụ cười nhạt ngắt :
- Gớm thay, gan thế cơ à ? Đến giờ này mà c̣n dám bàn được thua ư ?
Đến bữa ăn, trên khay của Biểu chỉ có một đôi đũa và một cái đầu người ninh qua, mắt vẫn trừng trừng mở. Phụ bảo :
- ... Thiên Triều đến đây khai hóa để con dân Giao Chỉ thôi ăn sống nuốt tươi, thôi tṛ dối gạt. Trùng Quang bây giờ thua nên mới xin cầu phong. Dạ thế, gan thế mà cũng Vương mới Đế !
Biểu không đáp, đẩy chiếc khay đầu người trước mặt Phụ, mời :
-... Ăn uống thế này là theo phong tục Thiên Triều, tôi có phúc phận nay mới được thử. Tiền chủ hậu khách. Nay xin mời Tướng quân nhúng đũa, tôi xin ăn sau cho đúng lễ...
Phụ tái mặt, râu tóc dựng lên, mắt giựt ngược. Biểu lại mỉa mai :
- ... Gan thế đấy, th́ dạ thế nào ?
Thản nhiên lấy đũa khều con mắt, Biểu gắp chấm rồi bỏ vào miệng nhai rau ráu. Phụ quát mang chém Biểu. Biểu quát lại :
- Bên trong th́ mưu kế đánh chiếm, bề ngoài th́ rêu rao nhân nghĩa. Miệng hứa lập con cháu họ Trần nhưng nước người ta th́ băm vằm chia cắt đặt thành quận huyện, rồi cướp bóc của cải, tàn hại sinh dân. Thực bay là lang sói !
Phụ sai mang đầu Biểu trả lại Trùng Quang, thây mang chôn ở Nghệ An, khiến Biểu quả là con ma không đầu. Nhưng tiếng con cọp không dám ăn thịt với Biểu không biết làm sao lan đến tận Yên Kinh khiến Sử quan nhà Minh sau này cũng mang ra chép lại.
Móng vuốt con cọp Trương Phụ thật ra không ghê gớm so với thủ đoạn thâm hiểm của bọn Hoàng Phúc, Mă Kỳ. Dùng bọn thổ quan bản địa, Phúc thăng Nguyễn Huân làm Tham Nghị, Lương Nhữ Hốt và Đỗ Huy Trung làm Tham Chính. Giả cách chiêu dụ quan lại của triều trước để bổ đi các nha môn, Hoàng Phúc lừa bắt họ đưa về Trung Quốc khiến đất Giao Châu như rắn không đầu, bọn nho gia, học sĩ muốn tránh cảnh đầy ải phải ẩn vào rừng sâu núi cao. Học hiệu Đông Quan dùng người Minh giảng sách Đại Học, Luận Ngữ, Trung Dung, Mạnh Tử mang từ Yên Kinh qua. Sách vở của ta, từ Tứ thư thuyết ước của Chu An đến Minh đạo lục của Hồ Quí Ly, cũng như những trước tác bằng chữ Nôm như Quốc Ngữ thi tập của Chu An, Phi sử tập của Hàn Thuyên... đều bị cướp sạch và đốt cho hết dấu vết.
Năm Đinh Dậu, Trương Phụ chọn lấy một đạo vệ sĩ làm Vi tử thủ, lắm việc cai trị không hỏi ư đến Mă Kỳ, Hoàng Phúc. Phúc xui Kỳ tâu tŕnh khiến vua nhà Minh ngờ Phụ định cát cứ một phương, xuống chiếu gọi về và sai Phong thành hầu Lư Bân sang thay. Những mâu thuẫn nội bộ khiến guồng máy cai trị bị nới lỏng. Đám quan quân ai nấy lo pḥng thân ḿnh, không khí ḱnh chống lẫn nhau trong phủ đường ở Đông Quan thành câu chuyện đầu môi ở chợ. Nhân vật nắm quyền bính nay thành cọp, thành chồn, thành cáo trong những mẩu chuyện thời sự.
Con cọp liệu có vồ rồi tát cho chết con cáo không ?
Không ? Cáo khôn lắm, nó mượn cớ đi Tây đô nương vào Phương Chính. Ngày nào họ Lư chưa qua, nó đào đất rúc trong hang, vồ thế nào được !
Thế c̣n con chồn ?
Chồn th́ không ưa cọp nhưng sợ. Thà là ở với cáo c̣n hơn !
Dân ta th́ sao ?
Là giun, là dế. Cọp, chồn hay cáo th́ cũng thế. Nhưng nghe đâu người Trại có rục rịch ở Mường Nanh, Mường Thôi. Kẻ cầm đầu là Nguyễn Chích, miệt Thanh Hóa...
Chích là ai ? Người thế nào ?
Là một người như mọi người, nộp sưu thuế cao, đi cày nhưng không có cái để ăn. Đói, nên con giun cắt tóc đuôi sam mà thành rắn thành rết.
Rắn rết th́ làm sao chống hổ beo ?
Rắn có nọc !.
Nọc có thật độc không ?
Dân hàng chợ hỏi nhau, rồi mỗi người trả lời một cách. Đám làm ăn có đồng ra đồng vào lắc đầu. Bọn cùng khổ gật. Những người cẩn thận thường mũ ni che tai, lảng bằng cách không gật nhưng cũng chẳng lắc, chỉ cười.
*
Từ ngày có Học hiệu Đông Quan dăm ba năm trở lại đây, học tṛ chẳng c̣n bao nhiêu nên Trăi phải bốc thuốc Nam độ nhật. Thường khi có kẻ ốm người đau là Trăi đến tận nhà con bệnh. Nghề thuốc, Trăi học với Nguyễn-lăo ngụ ở miệt Tây hồ. Người này tóc bạc trắng từ thuở đôi mươi, thi cùng khoa với Trăi nhưng không đỗ, nay sinh nhai bằng nghề trồng hoa và bốc thuốc. Thuốc thường là rễ cây, cỏ, lá và rong rêu. Bị quản thúc trong thành, Trăi không thể tự ḿnh đi t́m, thuốc men tùy vào cung ứng của Nguyễn-lăo. Chuyện độ nhật của Trăi ngày một khó khăn, phải nhờ tay Xuyến thu vén cho một phần. Cứ dăm bữa nửa tháng, Xuyến từ Bát Tràng vào. Biết chuyện Trăi từ chối chức Tham Nghị do Hoàng Phúc o ép, nàng cười tủm, nói đùa ‘‘cho ngọt cho bùi không ưng th́ cho roi cho vọt nhé ! ’’. Trăi ngậm ngùi ‘‘ Roi vọt chẳng sao ! Nhưng hăm cho đóùi để rồi sẽ mất nhân phẩm th́ nhục lắm…’’. Xuyến ôm chầm lấy Trăi tức tưởi. Gục mặt vào mái tóc nàng, Trăi găm tiếng thở dài vào bụng, khẽ cười gượng gạo. Không có Xuyếán, chàng biết là ḿnh không có điểm tựa dựa vào đó chàng giữ được thăng bằng. Nhưng thăng bằng đó chông chênh theo thế cuộc cứ chao nghiêng theo cái đà tuột vào hố sâu vực thẳm. Chẳng những vây hăm sinh nhai, Phúc c̣n ra lệnh cho bọn quan binh đến tra hỏi nộ nạt những người có chút liên hệ với Trăi. Họ sợ, lảng xa. Góc thành Nam, căn lều một gian trở nên ngày một trơ trọi. Ngoài Xuyến, chỉ c̣n có gió. Những đêm Xuyến ngủ lại, Trăi dập dờ bám được vào một cái neo. Cố định. Thủy chung. Nghe Trăi bảo thế, Xuyến chỉ lên trời. Trời sao trên cao cũng vậy. Xuyến lại chỉ ra xa. Dưới kia, ḍng sông Nhị óng ánh c̣n đó, cũng thủy chung như sao trời.
Tháng tám năm nay, lê dân x́ xào bàn tán, thấp thỏm đợi một sự đổi thay quyền bính. Trưa hôm rằm, Trăi về đến nhà th́ đă thấy Viễn ngồi đợi. Viễn đứng dậy, miệng nói :
- Có tin Trần Nguyên Hăn nhắn, bảo bây giờ bác đi là đúng lúc. Hẹn ở Trường Yên, Hăn sẽ đón...
Trăi cũng biết thời điểm này là lúc phải xổ lồng. Chỉ độ nhật hai ba tuần trăng tới là Lư Bân qua nhậm chức. Hiện Trương Phụ không lo toan ǵ ngoài chuyện chở tài sản về nước. C̣n Hoàng Phúc, hắn đă cao bay xa chạy vào Tây đô, sợ Phụ ra tay trả hận trước khi về Yên Kinh. Trầm ngâm, Trăi nh́n Viễn, mắt dọ hỏi. Viễn tiếp :
- Chuyến này, em cũng đi. Gia đ́nh em đă tản hết vào Mường Thôi... C̣n mồ mả các cụ, em nhờ người coi sóc, cũng sắp đặt xong xuôi. Hoàng Phúc kỳ trước về cho bứng gốc hết rặng đề trồng thành hàng mặt sau mộ cụ tổ. Mấy ngày nay, nó lại lân la, đêm đêm đến xơa tóc cầu đảo, miệng cứ rú lên kêu ma gọi quỉ...
Trăi chạnh ḷng, cười gượng. Từ thuở xa xưa chàng về với cha ở Nhị Khê những tàn lá đề là bóng mát che nắng cho Trăi. Những ngày hè oi ả, Trăi hay lên mộ tổ một ḿnh, lẳng lặng từ lưng đồi nh́n về phía núi Tản tít tắp thấp thoáng trùng trùng mây xa. Mây bắt nắng chói, ánh bạc loé sáng trong trời xanh ngắt. Thỉnh thoảng ruộng lúa vàng non điểm trắng cánh c̣ thong thả bay ngang. Gió động khua lá xào xạc. Con châu chấu tí tách nhảy, chú bọ ngựa ngo nguẩy ngửng đầu dương cựa, đám chích cḥe loạch xoạch đuổi nhau chí chóe. Bây giờ cây đă trốc gốc. Mà nào phải chỉ có cây, Trăi chua xót nghĩ ngợi. Đến người cũng trốc gốc, th́ xá chi một rặng đề.
Hiểu cái nôn nóng của tuổi thanh niên bị thế cuộc câu thúc, Trăi quay nh́n Viễn, nhỏ nhẹ :
- Bao giờ ? Bao giờ chú đi ?
- Em định chỉ nay mai. Lên báo để bác đi trước. Khi Hoàng Phúc về Đông Quan th́ không dễ như thế được nữa. Viễn đặt vào tay Trăi một cái ruột tượng, ngập ngừng - Bác cầm theo...
Mở ra, Trăi thấy một ít bạc vụn và khoảng chục đồng tiền. Ngạc nhiên, Trăi hỏi :
- Chú lấy đâu ra ?
- Em chẳng ăn cướp của ai cả, bác đừng ngại...
- ...
Viễn bạnh hàm, mắt như đổ lửa, giọng nghiêm trọng:
- Hẹn bác hai ngày nữa lên đường. Bác đừng ghé Nhị Khê, cứ đi thẳng vào Hoa Lư trong Trường Yên. Khi đi, bác đừng cho ai biết. Hai ngày nữa, bác nhớ nhé !
Chuyện tṛ sắp đặt với Trăi xong, Viễn lại hấp tấp xuống dốc. Nh́n cho đến khi Viễn khuất bóng, Trăi lẳng lặng vào nhà ngồi trước thư án. Trăi bâng khuâng đếm quăng thời gian làm tù giam lỏng nơi này. Đông Quan, căn nhà tù khổng lồ của chàng, là nơi tương đối yên b́nh cho dẫu rằng tạm bợ. Sắp xổ lồng, chàng bỗng cảm thấy một niềm bất an. Tự do, có cái giá của nó. Con đường trước mặt do chàng chọn lựa là con đường của bất trắc. Vạch cánh liếp chặn cửa, Trăi bước ra, vươn vai hít một hơi dài vào đầy lồng ngực. Hai con chó ùa lại sủa, quấn quít vẫy đuôi, rồi gục đầu kêu hinh hích. H́nh như chúng tiên cảm thấy phút chia tay. Trăi tḥ tay vuốt ve chúng, ḷng bỗng buồn buồn như thuở tấm bé phải rời Côn Sơn khi ông ngoại qua đời.
Nhưng việc trước mắt là phải đi báo ngay cho Xuyến. Tất tả đến cửa Đại Hưng, Trăi bị đám lính gác thành chặn lại. Trăi tiếc không mang theo ít bạc vụn làm của lót đường. Nh́n giải nước sông Nhị óng ánh cách ngăn, Trăi thở nhẹ rồi quay bước. Hai ngày, chỉ đúng hai ngày nữa. Trăi nôn nao tính, khi xổ lồng th́ bỏ thêm nửa buổi đến với Xuyến, rồi ngược theo sông dọc vào Trường Yên. Nh́n cánh chim bằng liệng ngang đầu, Trăi thành bầu trời lồng lộng trên cao. Không c̣n ǵ có thể vướng víu kéo chàng ngược chốn lao tù. Chàng thầm nhủ, giữa bất trắc và an b́nh, phải chăng tự do là cái gạch nối tương lai vào hiện tại. Lạy trời, chính thế mà nó mang cái hấp tính của một thứ mê lực không cưỡng lại được.
*
Cộng vào bản chất ác bạo và tham tàn của Trương Phụ, sự mềm mỏng nhưng quyết liệt của Hoàng Phúc khiến chính sách b́nh định của nhà Minh vừa có roi vọt vừa có ngọt bùi. Phúc tự phụ, trong ḷng không coi bọn vơ biền ra ǵ. Một lần lỡ miệng, Phúc ví ḿnh với Sĩ Nhiếp trước mặt Phụ. Lớn tiếng huyênh hoang khai hóa đám man di Giao Chỉ, hắn hể hả ‘‘…lần này là lần cuối, đất nhà Minh chạy cho tới châu Ái. Cứ ra đường th́ biết. Đàn ông tết bím. Đàn bà răng trắng, mặc quần. Trẻ con đi học th́ dồn cả vào Học hiệu Đông Quan…’’. Thời gian đó, đám tôn thất nhà Trần đă yên phận với những mảnh điền trang xót lại và một bọn gia nhân có đông cũng chẳng quá được trăm mạng. Bọn nhà nho, cả khoa bảng lẫn không đỗ đạt, phần đông đă chạy theo quyền lực làm sai nha. Nghĩa quân vùng Thanh-Nghệ có, nhưng ít và rặt tinh thần địa phương, hoạt động khoanh vùng, chủ yếu chỉ chống thuế và lao dịch nên chẳng có ǵ đáng lo ngại. Bảo với mọi người nay là thời b́nh, Phúc mang Lễ – Nhạc từ Yên Kinh sang giáo hóa. Sau đó, phủ Giao Châu quen dần với tiếng đàn lục thập huyền Đại Cấu, tiếng chập chỏa Tiểu Bạt, tiếng trống Phạn Cổ và tiếng kèn Tất Lật. Lương Nhữ Hốt tiến cử cháu ruột ḿnh là Lương Đăng, một kẻ mê đàn hát và có chút năng khiếu âm nhạc. Phúc tin dùng, sai lập một đoàn ca múa. Đăng về Đào xá, huyện Tiên Lữ tuyển dụng.
Từ đời Lư, làng Đào xá nổi tiếng, có người con gái tên gọi Đào thị hát hay đă được Lư Thái Tổ ban thưởng. Lúc nàng mất, dân làng lập đền thờ, gọi thôn nàng ở là thôn Ả Đào. Sau, con gái trong thôn đều đổi ra họ Đào, tạo nên một truyền thống với lối hát gọi là hát ả đào, kết hợp nhạc dân gian với kiểu hát nói rất đặc thù. Khi Đăng đến, đám ca nhi bỏ chạy, chỉ bắt đâu được gần hai chục cô. Một cô chạc mười bốn, tên là Đào Nhi, về đến Đông Quan sợ quá hóa câm. Đăng dùng Nhi vào việc giữ phách và đôi khi cho làm con múa. Đào Nhi suốt ngày lẳng lặng một ḿnh, mài rồi vuốt ve cây trâm gài tóc dài một gang tay, ai cũng bảo là hóa dại. Sau vài tháng tập tành, những ả họ Đào tŕnh diễn cho bọn quan nha. Hoàng Phúc tươi cười dắt tay Trương Phụ vào ngồi chính điện, phất tay cho bọn ca nhi bắt đầu. Khi hát bài Cảm Hoài của Lư Bạch theo điệu Ức Tần Nga, Đào Nhi giữ sai một nhịp phách. Phúc nhăn mặt, bắt đánh lại. Đào Nhi lại sai, mặt ngẩn ra, dáng sợ hăi. Phúc cau có, đứng dậy bước lại gần. Bất chợt, Đào Nhi vùng người, rút cây trâm cài tóc lao lại nhằm cổ Phúc đâm thẳng vào. Phúc hoảng hốt té nhoài ra sau. Cây trâm xướt qua da cổ, máu ứa, nhưng Phúc không mệnh hệ ǵ. Một tên vệ sĩ nhảy lại đấm vào mặt Đào Nhi. Nó ngă văng xuống đất, mũi dập nát, mặt bê bết máu, nhưng chồm dậy hét ‘‘…kéo cổ cha tao ra chặt, rồi xoạc cẳng mẹ tao để cưỡng dâm, bay thế mà bây giờ c̣n định giáo hóa làm thày tao à ! ’’. Phụ phá lên cười. Phúc hoàn hồn, nh́n Lương Đăng chăm chăm, bắt Đào Nhi bỏ ngục để tra xét. Đêm hôm đó, Đào Nhi cắn lưỡi chết. Chuyện Nhi giả câm đồn đăi ầm lên trong nội phủ. Đăng sợ, sáng sau bỏ trốn. Lương Nhữ Hốt đập đầu xuống đất kêu oan, lạy Phúc rồi đem cha đem mẹ ra thề bồi nên Phúc chỉ giáng Hốt xuống một cấp quan. Gọi Hốt đến, Phúc bảo ‘‘ Mộ tổ nhà ta có xá tinh, chẳng chết thế được ! Nguy nan ǵ th́ cũng qua, chuyện bất đắc kỳ tử ta không sợ ! ’’. Ngay đêm sau, Phúc làm lễ tạ sao, bắt Hốt làm con bù nh́n để quật roi, tiếng nghe chan chát.
Mấy hôm vừa qua, Phúc với bọn sai dịch mang đèn hương để cúng kiếng. Lần đến Nhị Khê này, Hoàng Phúc chọn ngày rồi cho đốn nốt rặng đề nằm phía trái ngôi mộ hướng về Chí Linh. Ŕu búa đốn cây đều bôi máu gà, và trước đó bọn vệ sĩ đă yểm những lá bùa dài ḷng ng̣ng trấn bốn phương tám hướng. Bày ra trận h́nh bát quái, tay giữ quyết, tóc xơa, miệng ngậm bùa, Phúc trấn trung ương trận pháp đă hai đêm liền. Đêm nay là đêm tế sao lần cuối. Trong số đám phục dịch, tự nhiên có người lăn ra chết bất đắc kỳ tử. Hoàng Phúc có vẻ lo ngại, đi ra đi vào, miệng lẩm bẩm một ḿnh. Phục dịch cho hai đêm tế sao của Thượng thư Hoàng Phúc gồm mười sáu tên vệ sĩ, thêm đám con hầu và cả Hà Trí Viễn, người quản gia của từ đường họ Nguyễn. Dẫu gặp nhiều lần và có thử thách Viễn, Phúc vẫn đề pḥng. Lần thử thách cuối, Phúc bảo Viễn vào thư án lấy cho ḿnh tập sách tựa đề Giao Chỉ phong thủy chí. Viễn khệ nệ ôm cả chồng sách ra. Phúc hỏi ‘‘... không biết chữ à ? ’’. Viễn lại rối rít lắc đầu như tạ lỗi, tay đưa ra một quyển khác. ‘‘ Cũng không phải ! ’’, Phúc tai quái nh́n. Viễn lôi một quyển nữa, nói ‘‘ Dạ, nó đây !’’. Đó lại là tập Liễu Tông Nguyên thi. Chắc mẩm là Viễn thực sự mù chữ như phần đông đám tráng niên nhà quê, Phúc tự tay lục đống sách. Đằng sau, Viễn nh́n chằm chằm. Đó là một quyển gáy xanh, chữ viết nhỏ, giấy mỏng nhưng dai. Liếc nh́n Hoàng Phúc ghi chép, Viễn giả tảng như không quan tâm. Đến đêm Viễn ŕnh biết là khi đi ngủ Phúc giấu nó dưới nệm giường.
Sẩm tối, Viễn lên chùa Thiên Pháp t́m đám bạn tập vơ với sư bác. Họ chụm đầu to nhỏ, mặt mũi khẩn trương. Th́ thào hai tiếng thoát ly với giọng thành khẩn, Viễn mưu tính việc Viễn gọi là đại sự, không thành công ắt cũng thành nhân. Sư bác không nói ǵ, chỉ niệm a di đà Phập rồi vào tụng kinh sám hối.
Viễn quay về nhà khi đêm buông nhanh như chùm chăn. Trời cao lồng lộng gió, sao chi chít nhấp nháy nh́n xuống mỏm đồi Nhị Khê mang h́nh thể một con rùa ngửng đầu hướng về núi Tản. Chặt đi rặng đề, con rùa cụt đuôi, ́ ạch trên lưng đèo bọn vệ sĩ cầm cờ ngũ sắc đứng theo bộ vị ngũ hành bao quanh Hoàng Phúc. Choàng một tấm áo trắng, tóc xơa bay ngược chiều gió thổi, Phúc cầm kiếm chỉ trỏ rồi hô hoán điều động đám vệ sĩ khi bước sang trái, khi tiến, khi lui, có lúc lại đứng tại chỗ dẫm chân th́nh thịch. Đi ṿng đám h́nh nhân làm bằng nan có bồi giấy vẽ đủ mặt mũi râu ria, cân đai mũ măng, Phúc hả miệng quát tháo hàng tràng dài. Ngọn lửa đốt ở giữa đàn tế bốc cao rồi chao đảo theo chiều gió tạt. Tiếng củi nổ tí tách. Tiếng Phúc ph́ ph́ thở. Rồi lại tiếng hô, lại tiếng quát. Đám vệ sĩ xoay ṿng quanh, chốc chốc lại đứng ngây ra như tượng rồi rống lên một thứ thanh âm nhọn sắc chọc vào tai như kiếm đâm dao khoét. Mỗi lần như vậy, một chùm sao phương bắc lả tả rụng từng cái một, kéo những vệt sáng lờ mờ lịm dần đi trong màn đen thăm thẳm.
Viễn không chờ được nữa. Đâu đây, tiếng chó sủa lên gióng một. Lẩn vào hàng hiên, Viễn đưa tay nắm con dao buộc lưng. Lại tiếng chó sủa. Rồi tiếng cú rúc. Tên vệ sĩ ngồi canh cửa pḥng Hoàng Phúc nhận ra Viễn, nhe răng cười, miệng kêu ‘‘ nỉ hảo ’’. Viễn cũng cười đáp. Bất th́nh ĺnh, Viễn rút dao, lia một nhát vào cổ tên vệ sĩ. Nó ngạc nhiên, tay ôm cổ, mắt trợn trừng, máu vọt ra thành ṿi bắn tung tóe. Há miệng, nó định kêu nhưng khí quản đứt chỉ phát ra tiếng ̣ ̣. Viễn nắm lấy tóc nó, tay đâm vào ngực rồi lách sang trái. Tên vệ sĩ nhũn người quị xuống. Đúng lúc đó, có tiếng ḥ hét, tiếng đao kiếm, tiếng gậy gộc ngoài sân. Đồ chừng đồng bọn đă ra tay tấn công bọn vệ sĩ, Viễn đạp cửa vào. Hai đứa con gái theo hầu Hoàng Phúc ngơ ngác, kéo nhau ngồi dúm vào một góc, miệng kêu be be. Viễn tiến lại, kéo tấm nệm trải giường tốc lên. Quyển sách gáy xanh nằm đó. Viễn cầm, máu giây lên trang b́a. Đúng là nó. Viễn giắt vào lưng, quay lại nh́n. Có tiếng chân chạy rầm rập. Viễn nắm cây đèn dầu ném thẳng vào đống chăn màn. Lửa bốc lên. Hai đứa gái hầu lại ré lên, luưnh quưnh chạy ra cửa. Viễn thẳng tay rút cây côn giắt bên người quật xuống. Những mảng óc vỡ óng ánh sắc lân tinh văng dính trên vách rồi nhăo nhoẹt chảy nhễu xuống.
Đám bạn vơ của Viễn chống không lại bọn vệ sĩ vốn đă quen chiến trận. Họ lăn xả vào t́m cách giết Hoàng Phúc, và cũng chính v́ nóng ḷng liều mạng, có dăm ba người chết uổng. Một thiếu niên mới mười sáu bị chém đứt bả vai, quị xuống nhưng c̣n cố ném thanh mă tấu vào người Phúc, miệng thét ‘‘ Thằng giặc Ngô, tao sẽ làm quỉ bắt mày ! ’’. Thanh mă tấu chém xoẹt đi cánh tay tên thủ hạ đứng chắn.
Phúc bị một phen kinh sợ, mửa ra mật xanh mật vàng, mặt cắt không c̣n hạt máu. Sau lần chết hụt đó, hắn bớt khinh mạn đám man dân Giao Chỉ. Bớt khinh, nhưng Phúc căm thù khi vào thấy mất quyển sách Giao Chỉ phong thủy chí Phúc đă bỏ ra bảy năm ghi chép tỉ mỉ. Về phần Viễn, chàng bỏ đi ngay đêm hôm đó. Không đến Trường Yên như hẹn với Trăi, Viễn tính t́m đường về thẳng Kỳ Anh. Ở đó, Viễn sẽ chôn cuốn sách cướp được của Phúc. Chắc chắn đó là một quyển sách quí. Rạng sáng, Viễn đến ven sông Lô, rửa cho sạch máu dính trên tay trên mặt. Ngạc nhiên thấy có thể một đêm giết một lúc ba mạng người, Viễn soi ḿnh trong bóng nước, nh́n chăm chăm như nh́n một kẻ lạ.
*
Khoảng cuối năm Dậu, tức là ba tháng trước khi Trăi bỏ Đông Quan ra đi , Nguyễn Phi Khanh qua đời. Chôn cất cho cha xong, Phi Bảo mang vợ và hai đứa con từ Yên Kinh về đến Nhị Khê, nhưng khi đó Trăi đă vào Thanh Hóa với Trần Nguyên Hăn. Cùng Nguyễn Chích, Hăn dấy quân tại Mường Nanh, Mường Một và Mường Thôi. Ở vùng Lam Sơn, một đại đầu mục họ Lê cũng phất cờ khởi nghĩa. Trên mạn Mường Mộc trấn Gia Hưng ở phía bắc Đông Quan, dân ba xứ Sơn Tây, Tuyên Quang và Sơn La cũng theo Xa Khả Tham và Phạm Văn Xảo, binh tuy ít nhưng tinh, và có cái thế hiểm hóc núi rừng nên đám quân Minh không làm ǵ được.
Khi Phi Bảo về đến làng th́ Nhị Khê gần như vườn không nhà trống.
Hỏi ra, Bảo mới biết việc Hoàng Phúc mới bị hăm hại suưt chết. Phúc quây dân lại tra hỏi, và lúc đó mới hiểu rằng kẻ chủ mưu là Hà Trí Viễn. Viễn đă cao bay xa chạy. Phúc liền t́m bắt Trăi, nhưng Trăi cũng đă biệt tăm. Tiếc cuốn sách ghi chép tỉ mỉ về phong thủy Giao Chỉ, Phúc uất hận nằm bệnh đâu cả tháng. Khi khỏi, Phúc ra lệnh bắt đốt sạch ngôi nhà từ đường họ Nguyễn và đào đất lấp con lạch ngay dưới chân đồi có mồ mả tổ tiên. Bảo biết không ở lâu được, lại dẫn vợ con vào châu Ái t́m mẹ và đàn em nhỏ. Gửi vợ và hai đứa con lại, Bảo ra Mường Một t́m anh.
Gặp mặt, hai anh em ôm nhau khóc. Chập chờn, h́nh ảnh Phi Khanh lại hiện ra. Tai Trăi văng vẳng lời cha ‘‘ Làm trai th́ về mà trả ơn nước, thế mới là báo hiếu. Nợ nước trước, thù nhà sau. Nhớ lấy...’’. Rồi tiếng hát quan họ đám chị em ca kỹ trên bước đi đầy chênh vênh đầu ải. Tiếng quát của Liễu Thăng. Tiếng dao kéo lách cách của tay hoạn lợn họ Đỗ. Tiếng gió dập qua vách núi. Tiếng mưa rào rào trên những tàn cây rừng. Tiếng chim quang quác hoảng loạn một đêm vang vọng mười ba tiếng hú của Hồ Quí Ly khi đám mười ba đứa cháu bị thiến. Trăi nhắm mắt. H́nh ảnh họ Hồ cắn lưỡi bằng hai hàm chỉ c̣n lợi ập về, máu ứa ra đỏ loẹt râu hàm trắng phếch. Râu tóc đó bồng bềnh trôi, như đám mây trắng nhuộm ánh dương buổi sớm.
Nắm tay Bảo, Trăi lắc đầu xua đi những ám ảnh quá khứ. Lát sau, nghẹn ngào Trăi hỏi :
- Trước khi chết, cha có nói ǵ không ?
Giọng bùi ngùi, Bảo đáp :
- Cha nhắn anh rằng đừng câu nệ, kẻ nào đuổi được giặc Ngô th́ đáng làm vua, không cứ là phải họ Trần hay họ Hồ...
Trăi gật đầu, nh́n Bảo, chờ đợi. Chép miệng, Bảo th́ thào:
- Cha bảo, cái kế xưa đă bàn vẫn thế. Lui về Thanh Nghệ chiếm lấy Tân B́nh, Thuận Hóa làm thế lui. Lấy hiền ḥa để dựa vào Chiêm quốc và Lăo Qua t́m sinh lộ lúc đường cùng. Nay Lư Bân đă qua thay Trương Phụ. Bân tính không quả quyết, ngại chuyện binh đao, dă man tàn bạo so với Trương Phụ th́ một năm, một mười. Cờ như vậy là đă đến tay rồi !
Trăi thở dài, hỏi Bảo :
- Bên Yên Kinh, c̣n mất những ai ?
- Sau khi cha mất, Phi Hùng buồn, bỏ đi lang bạt từ bốn năm nay chẳng tin tức ǵ. Quí Ly chết năm Thân. Các quan nay tết bím, cạo răng. Kẻ th́ đi buôn thuốc Bắc, người th́ đi làm thư lại cho bọn nhà giàu. Hồ Nguyên Trừng hiến cách đúc súng của ta, được Minh Thái Tổ phong làm Thị Lang...
Một cơn giận bùng lên tựa lửa bắt vào củi khô. Nhăn mặt, Trăi đập tay buột miệng:
- Khốn nạn thật ! Hiến cho giặc cách đúc súng là cướp đi một khả năng tự vệ của dân Đại Việt bao lâu nay đă phải đương đầu với xâm lăng phương Bắc.
Bảo nh́n anh, buồn bă :
- C̣n lắm chuyện khốn nạn không kém. Bọn có ăn học mang liệt kê mỏ vàng, mỏ sắt, gỗ quí,thổ sản từng vùng cho quan quân nhà Minh biết mà lùng…
Thở dài, Trăi bần thần nh́n em. Phi Bảo nay cao hơn Trăi dễ đến nửa cái đầu, hai bàn tay to gấp hai bàn tay người thường. Khi nói, miệng Bảo nhếch lên cười, nửa như để làm thân, nửa như định trêu chọc. Bảo kể, em lại sắp có thêm cháu nữa, mong sao lần này là con trai cho có kẻ nối giơi. Hiện nay, Bảo đă mang cả đại gia đ́nh về làm rẫy ở cuối ngạn sông Lam. Khoe là t́m được một vùng đất núi có thể trồng trà, Bảo định khi về sẽ bắt tay vào việc gieo cây đă có ngọn, cách thức Bảo học được khi c̣n lưu lạc ở Giang Châu bên Trung Quốc. Bảo lạc quan :
- …chỉ cuối năm nay là thu được mẻ đầu, sinh nhai đủ
th́ khỏi lo. Anh nghĩ thế nào ?
C̣n nghĩ thế nào nữa, Trăi thầm nhủ. Thân ḿnh lo c̣n không nổi th́ lo ǵ được cho ai ! Tủi giọng, Trăi nắm tay Bảo, gượng nói :
- Chú lo cho cả nhà như thế là chú lo hộ cho anh. C̣n anh, thời thế này anh chẳng tích sự ǵ, có dăm mớ chữ bây giờ nào có dùng được vào việc ǵ cho đáng đâu !
Bảo lắc đầu, nh́n xa xăm, môi mím lại. Th́nh ĺnh, Bảo xiết chặt tay Trăi :
- Chuyện sinh nhai cứ để em lo, anh đừng bận ḷng. C̣n chữ hiếu anh báo cho cha như cha dặn ḍ là anh báo được cho em, cho cả nhà !
Lời Phi Khanh dặn ḍ trên ải Phá Lũy lại đâu đó văng vẳng. Chàng nhớ lại, Hồ Quí Ly ở Phá Lũy thổ máu ra mà vẫn hỏi, tại sao sửa soạn sáu năm, quân đông tướng giỏi nhưng chưa đầy sáu tháng đă tan tành trước một đội quân viễn chinh đến từ xa, lạ nước lạ cái, lại phần nào ô hợp, gồm đủ loại tân binh bắt từ các châu quận biên giới. Tại sao ư ? Hồ Quí Ly là một kẻ thượng thế anh hùng, nhưng vừa tham vừa vội, lại trọng pháp khinh luân. Biết là phải có một bộ máy chính quyền tập trung để đối phó với nhà Minh, Quí Ly chỉ dùng uy để áp chế, dùng mưu để khuất phục. Hơn ba mươi năm nắm quyền bính, họ Hồ trước đây nào có làm ǵ. Đến khi cướp ngôi nhà Trần xong, sợ loạn nên mới hô hào cải cách. Thu kim khí th́ bắt chước đời Tống in tiền giấy rồi dùng pháp lệnh ức thương. Thất nhân tâm, Quí Ly sai hạ cả chuông nhà chùa xuống nấu chảy ra để rèn gươm giáo. Lại e đám hậu duệ tôn thất nhà Trần gia nô có hàng ngh́n trong những điền trang cỡ lớn, Quí Ly ra chính sách hạn điền hạn nô, sau đó nâng thuế điền, thuế thổ lên thật cao nhằm để bức bách trưng thu đất đai làm ruộng công. Thế là tài tụ, nhưng nhân tán. Sưu cao thuế nặng, ḷng dạ hàng dân hoang tán. Như vậy, lúc biến th́ dựa vào ai ? Quân chưa đánh đă chạy. Nhưng v́ sao lại chạy ?
Nhắc lại chuyến đi tiễn cha với Bảo, Trăi hồi tưởng đám dân đi sang Yên Kinh. Gọi là đi đầy nhưng Trăi ngạc nhiên thấy sao họ lại có vẻ phấn chấn, rủ nhau buôn hàng chuyến, nào tơ lụa, nào sừng tê, lộc nai, vảy kỳ đà... Họ tỉnh khô kháo với nhau về giá cả, lời lỗ, chẳng thấy có ǵ là nhục mất nước, hận lưu vong. Lạ chưa! Thế mà mới ngót ngét trăm năm trước, chính ông bà họ đă trấn áp được giặc Nguyên quân hùng tướng mạnh! Trăi chợt hiểu. Người dân mang đổi mạng sống đâu phải là chỉ bảo vệ mấy chữ non sông gấm vóc. Họ đổi mạng là để bảo vệ những ǵ họ sẵn có trong tay, hoăëc những ǵ họ tin sẽ có được trong tương lai.
Trăi nh́n về phía bản Tà Khương nơi Hăn đóng quân. Hai năm ṛng, tụ chưa được một ngh́n nghĩa sĩ. Có đánh,cũng chỉ mới đánh đám thổ binh và bọn Phiên quan đi thu thuế. Nợ nước chưa trả được một phân lời, nói chi đến vốn. C̣n thù nhà vẫn đấy. Theo năm tháng chồng chất thêm lăi, mối thù ngày một nặng trên vai. Cúi đầu, Trăi nghiến răng, nói mạnh :
- Cứ tin anh, rồi thù nhà sẽ trả !
Khi chia tay, Bảo nh́n thật lâu vào mắt anh, dặn ḍ :
- Anh cẩn trọng giữ ḿnh…Một khi chuyện sinh nhai yên ổn, em sẽ đến xung quân.
*
Mậu Tuất, 1418, Minh Vĩnh Lạc năm thứ 6.
Ít lâu sau khi Trương Phụ về Yên Kinh, hàng dân Thanh Hóa đồn đăi về việc khởi binh của mười tám người hội thề ở Lũng Nhai. Thế nghĩa quân Lam Sơn rầm rộ đến độ bọn Thổ quan hạ lệnh cho lính trấn thủ án binh bất động, báo hỏa tốc về cho Lư Bân và Hoàng Phúc nguy cơ một cuộc bạo loạn tầm cỡ có thể bùng nổ bất cứ lúc nào. Nhân lúc quân Minh hoang mang, Trần Nguyên Hăn bàn với Nguyễn Chích rồi đưa binh chiếm Mường Thôi. Lúc ấy, Trăi đă vào với Hăn, tính kế thôn tính Nghệ An, nhưng Hăn vẫn ngại lực lượng ḿnh c̣n quá mỏng.
Hăn cho người thăm ḍ, biết rơ Lê Lợi ở Lam Sơn nắm được một địa thế rất thuận lợi về việc quân binh. Khi đó, Lư Bân vẫn chùng ch́nh không chịu xuất quân chi viện mặc dầu bọn Phiên quan và Thổ quan ở Tây đô kêu cứu. Một sáng, Hăn bất ngờ đến nơi Trăi ở. Cười hềnh hệch, Hăn oang oang :
- Này, đêm qua ta nằm mơ.
- ...
- Ta với chú đi vào sơn lâm. Đi măi. Rồi chú chỉ, đền kia ḱa. Giữa rừng già, ngôi đền mái đỏ hiện ra. Chú lại bảo, đền bà Chúa Tiên Dung đây, vào vái một vái. Vào th́ vào. Vừa qua ngưỡng cửa, chú chỉ tấm vách có nắng chiếu lên. Nắng nhảy múa, vạch những làn chỉ sáng ngoằn ngoèo. Chú đọc ‘‘ Lam Sơn dấy nghĩa, xă tắc tất thu...’’. Có phải chú đọc thế không ?
Trăi đoán ra ư Hăn, dí dỏm :
- Không ! Chữ viết ‘‘ Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trăi vi thần ’’.
- Thế c̣n ta th́ sao?
- Huynh th́ bà Chúa đền chỉ nói miệng thôi.
- Nói ǵ ?
- Nguyên Hăn đệ nhất khai quốc công thần, huynh không chịu th́ thôi, không mặc cả ǵ nữa !
Ha hả cười, Hăn vỗ vai Trăi :
- Anh em ḿnh phải đích thân đi một chuyến vào Lam Sơn.
Trăi hỏi, vẻ mặt ưu tư :
- Đă bàn với Chích chưa ?
- Bàn rồi. Chích đồng ḷng nhưng bước đầu chỉ đề nghị liên minh. Ai đâu giữ đấy, nếu động th́ cứu viện trợ chiến cho nhau...
Trăi thở ra, chậm răi :
- Sau phải tập trung để phối hợp, trên dưới một ḷng, không thể để mỗi nơi một phách được. Giặc mạnh mà ta yếu, lại chia thành năm bè bảy mảng th́ hỏng...
Hôm sau, hai người lên đường.
Từ huyện Thọ Xuân đi về hướng Tây dọc bờ sông Chu, dân cư thưa thớt dần. Men chân núi Pù Rinh, hai người dẫu không thấy một ai nhưng có cảm tưởng bị ŕnh rập. Ṿng vèo đi thêm quăng nửa ngày, Hăn và Trăi đến Lư Sơn, một vùng đất dốc nhưng bằng phẳng. Đằng xa, cỏ mọc xanh ŕ chạy đến chân núi Lam sừng sững chắn ngang mắt. Theo lối cỏ đạp, hai người men tới. Lát sau, thấp thoáng xa xa có bóng người đội nón mê vai vác bừa, đang ruổi một con ḅ vàng. Hăn nhanh bước đến gần, miệng gọi ‘‘... nhà bác ơi, cho hỏi thăm ! ’’. Người đó ngừng chân, ngoảnh lại ngơ ngác, tay đưa lên má vân vê túm lông mọc trên một cái nốt ruồi to bằng đồng chinh bên má. Trăi thở hồng hộc đuổi theo. Đến chỗ hai người, Trăi vấp vào một mô đất, ngă chúi xuống. Hăn vội đỡ, miệng lại đùa ‘‘ Chú em tôi là loại văn nhược, quen chốn kinh kỳ ! ’’. Miệng suỵt ḅ, người kia cộc lốc ‘‘ Hỏi ǵ ? ’’. Hăn đáp ‘‘ Nhà bác có biết đại đầu mục họ Lê ở Lam Sơn đâu không ? ’’. Lại vân vê nốt ruồi, người đó lạnh lùng ‘‘ ...vào trong kia mà hỏi ! ’’. Tay chỉ về Tây, hắn quay ngoắt người, miệng suỵt ḅ, đi thẳng về phía Đông.
Khi bóng dương loạng choạng ngă xuống cánh rừng chồi, một dăy nhà sàn hiện ra trong tầm mắt. Vắt vẻo trên những dăy cột cắm vào ḷng đất, nhà thấp cao khác nhau, nương vào triền đồi vạt ngang thành ruộng mạ đang độ mọc xanh non. Một đám tráng đinh đă đợi sẵn Trăi và Hăn. Họ quấn khăn trên đầu, mặc áo cụt, chân trần, tay lăm le đinh ba, mă tấu. Đưa hai người đến căn nhà bề thế nằm cuối dăy, họ vào thông báo. Lát sau, ba người trong nhà bước xuống thang, một trong bọn xông lên, miệng cười hớn hở :
- Thế là hai bác. Em đây...
Trước mặt Hăn và Trăi là Hà Trí Viễn. Trăi reo :
- Ối giời đất, chú đấy à ! Mất tăm mất tích cả hai năm ṛng, giờ th́ hóa chú ở đây...
- Em đến mới bốn tháng nay, từ ngày đại đầu mục đánh chiếm Mường Yên. Nh́n Trăi, Viễn ngần ngừ - Sau khi rời Nhị Khê, em vào Nghệ An rồi về Hà Tĩnh. Hỏi biết bác đă gặp bác Hăn, em yên tâm.
Chưa kịp hàn huyên, đă có tiếng giật gọi. Viễn đẩy Trăi và Hăn lên thang, miệng th́ thào ‘‘ Hai bác cứ lên đi…’’.
Lên đến tầng trên, hai người trung niên bước ra vái chào rồi đưa khách vào pḥng bên. Cửa mở, một tráng niên xấp xỉ bốn mươi tuổi, người tầm thước nhưng to ngang, đứng lên. Tay vê nốt ruồi có túm lông má phía trái, người đó cất tiếng, thanh âm trọ trẹ :
- Xin chào hai vị. Lẽ ra là phải nghênh tiếp hai vị trưa nay, nhưng lúc đó lại bận chăn ḅ. Giọng dí dỏm, người đó nh́n vào mắt Hăn, tiếp - Vả lại, bui có xưng là Lê Lợi lúc đó th́ quí vị hẳn chẳng tin. Kẻ nghịch ngạo vừa phá Mường Yên mà gặp ai cũng xưng tên xưng tuổi như thế th́ chẳng khác nào là tự ḿnh đưa cổ vào tṛng cho giặc Ngô à...
Hăn nghiêng người, tươi cười :
- Cẩn trọng là yếu tố thành đại sự. Cho theo giám sát chúng tôi từ lúc vào địa phận Ngọc Sơn và Lư Sơn, quả đại đầu mục đă không xem thường ngay cả chuyện nhỏ. Lại có Hà Trí Viễn, chắc hẳn đầu mục biết rơ tông tích chúng tôi rồi.
Cười x̣a, Lê Lợi mời hai người vào. Trong pḥng lúc đó chỉ rặt bọn vơ tướng, trừ Lê văn Linh là một kẻ có bơ bẽ học hành. Ngoài bọn Lê Sát, Lê Ngân, Lê Nễ c̣n có Lưu Nhân Chú, Đinh Lễ... trong đám hội thề Lũng Nhai. Lợi lên tiếng :
- Chúng ta bàn việc ngay, để đến tối sẽ cùng nhau uống dăm chén rượu.
Việc bàn bạc khá chậm, phần v́ Lợi thận trọng, từng bước thăm ḍ lực lượng nghĩa quân Mường Thôi. Buổi tối, cỗ dọn ra. Quây quanh những chiếc mâm đồng la liệt chén đĩa và từng tảng thịt lợn, đám vơ biền tự tay lấy dao xẻ, bốc chấm nước mắm, nhai rau ráu. Nh́n Lợi cắt miếng tai lợn cắn sồn sột, Trăi nói nhỏ vào tai Hăn :
- Bà Chúa Tiên Dung lỡm ta mất rồi !
Hăn nh́n Trăi giễu cợt, th́ thào :
- Cứ để xem !
Quay về phía Lợi, Hăn đưa bát rượu lên ngang trán chúc mừng đại đầu mục cùng chư vị nghĩa sĩ Lam Sơn, cười lớn rồi uống ừng ực một hơi cả bát.
Sau hai ngày bàn bạc, Lê Lợi thỏa thuận đưa một cánh quân xuống trợ giúp nghĩa quân Mường Một khi Lư Bân động binh xuống đánh. Nếu thắng, không nói làm ǵ. Trong trường hợp thua, nghĩa quân có thể lui đến sách Lư Sơn thuộc địa phận Lợi kiểm soát. Hăn hiểu ḿnh là ở ṿng ngoài, Lợi sẽ có thêm lực lượng bảo vệ Lam Sơn, nhưng không nói ǵ thêm. Trong đầu, Hăn tính phải đóng thuyền và xây dựng một đội thủy binh. Khi cần, dùng đường biển mà chạy. Và xét cho kỹ, thủy binh sẽ tạo sức ép vào Tân B́nh và Thuận Hóa. Lúc thời cơ tới, đó là lực lượng đánh từ ranh giới Chiêm xuống. Phối hợp với quân bộ từ Thanh Hóa tiến vào Nghệ An th́ cái khả năng chiếm được phần cực Nam của Đại Việt làm bàn đạp là có.
Hăn lân la t́m Viễn nhưng lúc nào cũng có người đi theo giám sát, không hỏi được ǵ thêm. Bề ngoài nh́n, rất khó đánh giá lực lượng thực sự của Lợi. Hăn hỏi thẳng :
- Đầu mục giúp được bao nhiêu quân ?
- Năm trăm, thêm voi hai thớt và một trăm dũng sĩ đội Thiết Đột !
Hăn đoán chừng đó có lẽ là một phần ba lực lượng của Lợi. Sau, Hăn biết là ḿnh nhầm. Gần như đó là toàn bộ chiến binh Lam Sơn.
Trước hôm chia tay, Lợi t́m Trăi kéo ra một góc đồi. Lợi hỏi, giọng thành khẩn :
- Tôi nghe Trí Viễn nói ông có sách B́nh Ngô, có mang theo không ?
Trăi ngần ngừ, tay chỉ vào đầu, mỉm cười :
- Sách tôi không mang theo, nhưng vẫn nhớ …
- Thế th́ xin ông chỉ giáo cho chúng tôi là bọn nhà nông mông muội. Thật t́nh, giặc bắt bức, tôi nhún măi nhưng chúng cứ xấn tới lột thóc, lột lúa. Không nhún được măi, tôi mới kéo người nhà vào Lam Sơn chứ có phải có ư đồ to lớn ǵ đâu...
Buổi tối cuối cùng ở Lam Sơn, Trăi mới có dịp chuyện tṛ với Viễn. Nay, Viễn đă đưa toàn bộ vợ con vào ở Hà Tĩnh. Hai năm qua, Viễn lại đẻ thêm hai đứa, trề môi khoe là toàn con trai. Kéo được dăm chục dân đinh, Viễn dậy vơ cho họ. Đến khi có biến ở Mường Yên, Viễn kéo đồng bọn về ra mắt Lê Lợi và xin sát nhập vào nghĩa quân, hiện là phó tướng dưới quyền Lưu nhân Chú.
Bữa tiệc chia tay, Trăi xin với Lợi cho Viễn tham dự. Đến cuối tiệc, Lợi trân trọng mời Trăi nói về B́nh Ngô sách. Uống được một vài chén rượu, Trăi nhấp giọng, rồi mạnh bạo :
- Nhà Minh thâm hiểm, cướp nước ta, chia châu, đặt huyện, thay đổi phong tục bắt để răng trắng, bím tóc dài, biến người ta thành người Ngô. Hoạn loạn đă đến tột cùng, dân ta gan óc lầy đất, xă tắc thành g̣ cho thỏ chui cáo chạy, làng mạc hoang phế hóa ra băi hoang cho chim đỗ, rừng rậm cho hổ beo trấn ngự. Hoạn loạn tột cùng th́ trịï b́nh ắt tới, đó là vận hành của trời, hanh thông của thời. Thiên thời ở một chữ Tâm, lấy gậy làm cờ th́ nhân tâm là gió để phất. Nhân nghĩa càng sâu, ảnh hưởng càng xa, không đánh cũng thắng, vận hội bắt đầu xoay vần... B́nh Ngô dựa vào sách Tâm công. Đầu tiên là Nhân Nghĩa. Giặc lấy hung tàn, ta dùng đạo nghĩa. Việc nhân nghĩa cốt để yên dân…
Ngồi cạnh, Hăn nh́n phản ứng chung quanh, lẳng lặng bấm tay Trăi. Trừ Lợi và Linh nghe chăm chú, đám vơ biền ngơ ngác rồi tiếp tục ngồm ngoàm đánh chén. Đợi cho Trăi dứt lời, Đinh Lễ là em cô cậu của Lợi, tợp một ngụm rượu rồi ồm ồm hỏi :
- Ừ th́ Tâm công, nhưng cũng cần đại đao mă tấu để mà chém giặc chứ. Ông chỉ rao nhân nghĩa có đuổi được chúng đi không ?
Bọn Lê Vấn, Lê Ngân, Lê Sát... được thể cũng nhao nhao lên mỗi người một tiếng. Sát cùng tuổi nhưng thuộc hàng cháu Lợi, cao giọng :
- Ông người Kinh lộ có học, nhưng hiểu th́ ông chỉ hiểu chút ít về đám lê dân chúng tôi xưa nay có chữ nghĩa ǵ đâu. Bảo với hàng dân là tâm công, không đánh cũng thắng, th́ người ta gọi thế là đánh giặc bằng nước bọt nước giăi, chẳng có ai tin theo đâu...
Trăi giật ḿnh thót bụng. Những điều chàng tin không hiển nhiên như chàng nghĩ. Hồi tưởng buổi gặp Hăn và Xảo ở phường Yên Hoa, Trăi nhớ lại thái độ có chút ngờ vực của cả hai người vốn chẳng phải là hạng tầm thường. Nh́n cách hành xử của đám vơ tướng Lam Sơn, Trăi thấy thật rơ cái khoảng cách giữa ḿnh và họ. Lợi có vẻ ngượng ngùng, khoác vai Trăi đứng dậy rồi kéo ra. Khinh khỉnh, Sát nâng chén quay về phía Ngân và Lễ, hô to ‘‘Cạn chén nào, bất chiến tắc thắng cũng như không uống mà say. Nước lă là rượu, anh em ơi ! ’’. Cả bọn lăn ra cười ngả cười nghiêng. Nh́n Lễ khạc nhổ ph́ ph́, Hăn phá lên cười, lôi Viễn đứng dậy. Khi ra đến cửa, Hăn quay đầu nói với lại :
- Kính chào chư vị ! Chư vị cứ uống, hễ say là thế nào giặc cũng sợ. Say rồi nói tục, thế nào giặc cũng hăi. Nói ngông, nói cuồng không c̣n phép tắc, thế nào giặc cũng chạy. Sách ấy gọi là tửu công, uống đến nôn mửa ra là bách chiến bách thắng, ha ha ha...
Ngoài hàng hiên, Trăi mặt trắng bệch nghếch mắt ngó lũ vơ biền ḅ lăn ḅ càng trên chiếu rượu. Hăn ghé vào tai Trăi th́ thào ‘‘... Dám là bà Chúa lỡm anh em ḿnh thật ! ’’ rồi bước xuống chân nhà sàn. Viễn đă đứng chờ, nét bực bội hiện trên mặt. Lợi bước theo, nắm tay Trăi, ngập ngừng :
- Ông bỏ qua cho họ. Họ là những người chất phác, nghĩ ǵ nói nấy. Cứ gặp người Kinh là họ sợ bị phỉnh bị gạt, nên họ nghĩ ông lỡm họ không chừng !
*
Không về ngay Mường Một với Hăn, Trăi ngược ra Hoa Lư đi t́m Đạo Khiêm đă bặt mất tin từ lâu. Ngồi chống con đ̣ lắc lư cạnh bờ, Trăi ngửng lên. Ṿm lá trên đầu xanh mởn buổi đầu xuân đu đưa tŕ kéo bóng cây trong ḍng nước lơ lửng khoan thai trôi về cuối ngạn. Vút cao trước mắt, triền núi chót vót không thấy ngọn ưỡn lên với lấy khoảnh trời trong vắt.
Nhà đ̣ vạch bụi ló ra tươi cười :
- Nhà cháu hỏi được rồi, ông ạ. Chùa Thiện Chính c̣n ở tít trong, chống thêm nửa ngày mới đến. Nh́n trời, nhà đ̣ lẩm bẩm - Xuôi gió, chắc vào giờ Mùi th́ là tới thôi...
Trăi giúp đẩy con đ̣ tṛng trành ra giữa ḍng. Đứng đầu mũi, nhà đ̣ chống rồi đẩy, mắt hấp háy nắng chói.
- Nhà đ̣ có mấy cháu ?
- Dạ, sáu. Hai trai, bốn gái.
- Các cháu lớn chưa ?
- Con gái đầu năm nay mười lăm. Đứa út th́ lên năm, thưa ông.
- Đông con, chắc vất vả nhỉ ?
- Nhà cháu làm đồng, xong lại đánh cá. Nhờ trời, cái ăn không đủ nhưng chưa đến nỗi đói mà chết. Năm nay con bé lớn đi lấy chồng, đỡ một miệng nhưng lại thêm việc...
Đổi câu chuyện, Trăi dè dặt :
- Ở vùng này có yên không bác ?
- Trừ cuối vụ khi quan quân từ đồn Ninh Hạ đến thu thuế, c̣n lại th́ cũng yên...
- Khi thu thuế th́ sao ?
- Hàng dân giấu thóc, giấu tơ. Quan quân th́ khám, rồi thu. Không thóc, không tơ phải nộp tiền. Không tiền th́ tra khảo đánh đập đốt nhà phá cửa... Hoặc bắt phu dịch, đi ṃ châu, săn voi, bắt gấu. Cứ đến cuối vụ là hàng dân ẩn vào rừng sâu, núi cao... Trong rừng có giấu cung nỏ dao kiếm. Vào lùng bắt th́ phải chống lại, năm nào cũng có người tử thương.
Chép miệng, Trăi hỏi :
- Giờ th́ thế, nhưng trước th́ sao ?
- Thời tiền triều nhà Hồ có đỡ hơn một chút, nhưng lại bị nạn bắt lính ! Nhà cháu cũng xung quân đấy chứ. Bị vây ở Lỗi Giang, lính chúng cháu hỏi nhau liều chết mà đánh giặc Ngô để làm ǵ ?
- ...
- Có đứa bảo, non sông ḿnh th́ ḿnh phải giữ. Đứa khác chửi rồi hỏi mày có giữ th́ giữ cho ai, chứ chẳng phải mày giữ cho mày. Giữ th́ mày được ǵ ? C̣n non sông th́ vẫn đó, giặc nó có lấp sông dời núi đâu... Thế là mười phần bỏ chạy đến chín !
Trăi chợt nhớ một câu chuyện trên đường ra Phá Lũy năm xưa. Trước sự thất bại quá nhanh của nhà Hồ, Trăi lân la hỏi gần hỏi xa, chuyện tṛ với một anh thợ rèn. Anh ta bảo từ khi Quí Ly lên ngôi vua th́ anh ta phải nung chuông đổ sắt, rèn gấp đôi, toàn là đao kiếm cho triều đ́nh. Trước, anh nuôi được vợ con. Sau, anh chỉ nuôi được con, vợ phải đi ở đợ. Đến khi quân Minh qua, anh ta bị bắt lính. Anh nghĩ, đánh nhau mà thắng th́ lại tiếp tục rèn gấp đôi, chỉ nuôi được con, vợ vẫn đi ở đợ. Thôi th́ vua quan nào cũng được, miễn là cho sống th́ vua quan người Ngô hay người Việt cũng thế. Vậy th́ thua, thua cho nhanh là thượng sách. Bạc là dân, bất nhân là lính ? Trăi thầm hỏi. Không. Không phải là dân bạc. Bắt họ sống chết bảo vệ cho vua quan là những kẻ đẩy họ vào cảnh khốn khổ ư ? Dùng lời lẽ hăo huyền những là tự do với độc lập, rồi sau đó lại sưu cao thuế nặng, lại nô lại dịch th́ thử hỏi ai bạc hơn ai ?
Nh́n nhà đ̣, Trăi chậm răi :
- Không lấp sông dời núi, nhưng nay giặc bắt ḿnh làm tôi mọi, cấm búi tóc, vấn khăn, nhuộm răng, mặc váy...
Nhà đ̣ nh́n Trăi, vẻ ngạc nhiên nhưng chỉ hềnh hệch cười :
- Úi dào, th́ có thế thật. Nhưng thưa ông, chỉ vậy th́ không sợ.
Trăi gặng :
- Thế th́ sợ ǵ ?
- Sợ nhất vẫn là sợ đói, mà đói th́ v́ sưu cao thuế nặng. Năm đầu giặc chiếm đóng, hàng dân nói với thổ quan xin giảm thuế là theo, c̣n chống là chuyện của mấy ông đồ nho lắm chữ lắm nghĩa. Nhưng sau, sưu thuế cứ tăng dần, bọn thổ quan thổ binh đè đầu bóp cổ, nhũng nhiễu đến không sống được. Ở Mường Thôi, người ‘‘ trại ’’ chống thuế đào hào đắp lũy. Rồi Mường Nanh cũng bắt chước nổi dậy... Sắp loạn, mà loạn to đấy. Nhà cháu nghe nói ở châu Ngọc Ma, quan quân nhà Minh bị đánh tan tác, không biết có phải không ?
Trăi giả tảng không nghe, quay đầu nh́n lên triền núi. Từ vách đá, dẫu chỉ có chút đất cằn, những nhánh cây khẳng khiu vẫn đâm ra ngạo nghễ chọc ngang trời. Sự sống, điều huyền diệu tự biện minh cho tất cả. Chết v́ non sông gấm vóc, v́ trung quân ái quốc chỉ thuần từ miệng lưỡi thêu vẽ huyễn hoặc. Đó là bài học Trăi thấm thía nhờ bác nhà đ̣ và anh thợ rèn. Và nghĩ lại, cái sách Tâm công như Trăi tŕnh bầy với đám vơ biền Lam Sơn không một mảy may thuyết phục v́ đúng nó cũng chỉ là ngôn từ. Nhưng Trăi vẫn băn khoăn. Thế th́ những con người b́nh thường kia có thể chết cho cái ǵ ? Động lực nào khiến họ dấn thân chấp nhận mang đời ḿnh ra đánh đổi ?
Để sốâng !
Liều chết để t́m ra đường sống ? Có thể lắm. Nhưng nếu không chỉ phát xuất từ bản năng mà là một chọn lựa bó buộc th́ liều chết để t́m ra đường sống lại là nghịch biện oái oăm và thê thảm nhất của loài người. Từ khi nghĩ ra điều đó, mọi chủ đề trong B́nh Ngô sách sau viết lại đều dựa trên nền tảng sự sống. Cho một tập thể của những con người có thật. Tức là những con người biết sợ đói và t́m cách tồn tại sống c̣n với mọi quyền lực.
*
Chùa Thiện Chính, lửng lơ giữa trời và đất, mang dáng dấp nửa thiên tiên nửa phàm tục. Từ bờ sông, lên một dốc núi vây quanh chỉ có vách và vực. Cây cao nh́n xuống thấy thân mà không thấy gốc, um tùm lấn mọc đến tận ŕa núi chênh vênh. Chùa gồm năm gian, chĩa x̣e ra như trạm trổ vào ḷng đất một mỏm núi chót vót, ngạo nghễ nh́n ra ḍng sông Mă quanh co tít tắp chân mây. Sân chùa vắt vẻo giữa hai hàng bạch đàn, phía trước là một phiến đá bằng phẳng óng ánh nhô ra vực núi sâu hoắm nh́n xuống mà chột dạ.
Vạch cây leo lên đến cổng chùa, Trăi nhờ một chú tiểu vào thông báo. Lát sau, Đạo Khiêm thủng thẳng bước ra, miệng reo :
- Thí chủ ! Cái hẹn trên đường về xuôi từ ải Phá Lũy thế mà đă quá mười năm rồi. Thảo nào bần tăng máy mắt cả tuần trăng, không đoán được là gặp cố nhân.
Trăi vái Đạo Khiêm, tươi cười :
- Đến ăn của bố thí nhà chùa dăm bữa, kẻ ăn mày này không có ǵ dâng lên lễ Phật, xin thày mở ḷng từ bi đánh cho hai chữ đại xá.
Nắm tay Trăi, Đạo Khiêm nh́n tṛng trọc :
- Hề ǵ, rau cỏ là của cả nhân gian. Này, thí chủ tóc có bạc đi nhưng vẫn thần thái lắm. Bần tăng xin mừng. Nào, vào đây, vào đây...
Vừa nói, Đạo Khiêm vừa kéo Trăi đi, miệng gọi chú tiểu ra xách cái bị Trăi mang theo bên ḿnh. Trong chiếc áo nâu sồng phủ đến gót chân, Đạo Khiêm gày g̣ nhưng rắn chắc, nhẹ lướt đi trên nền sân đất nện. Dưới hàng lông mày rậm ŕ nay đă bạc thếch, mắt sư lung linh sáng quắc lên dưới ánh nắng đầu trưa. Đến thềm, Sư đẩy Trăi vào trước, rồi bắt ngồi, miệng vui vẻ :
- Uống với nhau ấm trà đă nhé...
Sau tuần trà, Trăi quá mệt xin phép đi nằm. Khi tỉnh giấc sau một cơn ngủ vùi, mặt trời chỉ c̣n là một vệt lay lắt sáng cuối chân mây. Cơm chiều nhà chùa có cà dầm tương và rau rừng luộc với gừng non. Ăn xong trời đă xẩm tối. Đạo Khiêm thắp đèn, nhẩn nha :
- Bần tăng ở cửa Phật th́ yên ổn đă đành, chứ thí chủ chắc là chẳng sóng cũng gió.
Chép miệng, Trăi kể lại mười năm sống trong sự quản thúc của Hoàng Phúc ở Đông Quan để bảo toàn mạng cho cha đi đầy. Khi nghe cha mất, Trăi định bụng thoát ly, nhờ Hà Trí Viễn liên lạc với Hăn. Hăn hẹn chàng vào Trường Yên. Chưa kịp sửa soạn, Phạm Văn Xảo biết giặc rục rịch, cho người đến đưa đi ngay. Quả nhiên, tối hôm đó quân Minh đến xục xạo góc thành Nam để bắt chàng. Nhưng lúc ấy, Trăi đă theo cửa Tây đến ven sông, xuống ẩn trong một chiếc thuyền buôn. Hai ngày sau, thuyền nhổ neo rồi dọc sông Nhị, ra tới biển men bờ chạy vào cửa Thần Phù. Thuyền đi được một ngày th́ gập băo. Thật một sống hai chết, đúng làthuyền ai đội sóng Thần Phù, khéo tu thời nổi vụng tu thời ch́m. Lên được bờ, Trăi theo đường bộ vào Trường Yên như đă hẹn, nhưng đợi mà không thấy Viễn. Măi khi vào đến Thanh Hóa, Trăi mới biết là Viễn đă rời Nhị Khê sau lần ám toán hụt Hoàng Phúc. Kể đến đấy, Trăi quặn ḷng nhớ đến Xuyến. Chàng ra đi mà không thể ghé đến giă từ Xuyến như dự tính. Và rồi từ đấy là bặt vô âm tín mặc dầu chàng đă nhiều lần nhờ người đi ḍ hỏi kiếm t́m. Cúi đầu, chàng bần thần im lặng. Nghe Đạo Khiêm hỏi, Trăi như sực tỉnh, trầm ngâm :
- ...Thế là tại hạ ở Mường Một với Hăn và Nguyễn Chích từ hai năm nay. Nghĩa quân ở cái thế rút th́ phải đến cửa Thần Phù ra biển, vừa khó khăn, lại bất trắc. Vả lại, phất cờ được là chỉ v́ chống thuế má và phu dịch. Chích là một tay hảo hán nhưng tầm nh́n chỉ có đến Trường Yên. Quá núi Tam Điệp, Chích coi như là việc người khác, không dính dấp đến dân Mường...
Thở dài, Trăi lẩm nhẩm :
- Cái bản sắc dân tộc chưa đủ mạnh, dẫu rằng trên ba trăm năm trước đă có người ngâm nga ‘‘ Nam quốâc sơn hà nam đế cư...’’. Rồi bà Chúa lại lỡm - Trăi cười nhạt - Thế là đi không rồi về cũng không...
- A di dà Phật, bà Chúa nào lỡm ? Bần tăng không hiểu...
Nh́n nét mặt Đạo Khiêm ngơ ngẩn dưới ánh đèn, Trăi bật cười :
- Thầy thứ lỗi, tại hạ lắm khi nói như mê như lẫn. Ở cửa Phật, ai lại dám nói đến ông Hoàng bà Chúa, thật là phạm thượng...
- Không đâu ! Cửa Phật chẳng hẹp ḥi đến thế. Thí chủ cứ kể.
Đạo Khiêm cười mỉm khi nghe xong chuyện bà Chúa Tiên Dung lỡm Trăi, cái sách lược Tâm công bị đám nghĩa sĩ Lam Sơn bỏ cho bay theo hơi rượu, và cuộc tái ngộ bất ngờ với Viễn. Lim dim nh́n Trăi, sư rót trà. Nhấp một ngụm, sư thủng thẳng :
- Năm kia Viễn có ghé chùa thăm bần tăng. Được dăm ngày, Viễn nóng ruột đ̣i đi...
Nhắm mắt, Đạo Khiêm hồi tưởng lại cánh rừng nằm dưới chân Phá Lũy. Buổi trưa hôm đó, Trăi ngủ mê mệt. Dựa lưng vào thân cây, Đạo Khiêm tập trung thiền tịnh trong khi Viễn bỏ ra bờ con suối nhỏ róc rách đổ về xuôi. Khi hé mắt nh́n, Khiêm thấy Viễn tay xách xác một con rắn ra bỏ cạnh Trăi. Ngạc nhiên, Khiêm đứng dậy lẻn người sau một rặng cây. Không để ư, Viễn ngồi, mắt ngó trừng trừng vào xác rắn. Ngửng lên nh́n mặt trời đổ lửa, Viễn giơ cao cây gậy, mất kiên nhẫn há miệng thét cho Trăi choàng dậy. Lúc đó, Viễn thẳng cánh quật vào đầu rắn. Cái ơn cứu mạng Trăi thật ra là ngụy tạo bởi một thằng bé con. Khiêm rùng ḿnh sởn gai ốc trong cái nóng hừng hực. Không biết động cơ nào thúc đẩy Viễn, Đạo Khiêm niệm kinh Giải Oan rồi lẳng lặng lẩn đi để cho Trăi và Viễn lên đường.
Về chùa, câu chuyện xưa ch́m vào quên lăng cho đến khi, mười năm sau, người gơ cổng chùa hỏi Đạo Khiêm lại là Viễn. Nay Viễn đă trưởng thành chứ không phải cậu bé năm xưa dưới chân ải Phá Lũy. Chân tay kềnh càng, mắt ốc nhồi, da bắt nắng cháy đen màu đồng mun, râu ria Viễn lởm chởm nh́n bợm trợn như tướng cướp. Kể lể cảnh sống của ḿnh ở Nhị Khê những năm qua, Viễn nói về Trăi bị giam lỏng ở Đông Quan, và rồi khẩn khoản xin Khiêm giảng cho nghe. Khiêm hỏi ‘‘ Giảng ǵ ? ’’. Viễn ch́a ra một cuốn sách đă mất b́a, lật đến đoạn ‘‘…Huyệt mộ có ‘‘con long ’’ từ xa chạy đến kết cục, chuyển vần lên xuống, gặp ḍng nước sinh ra ‘‘con xà ’’ nhỏ như sợi khói, bỗng nổi lên ‘‘mộc tinh ’’ góc cạnh đầy đủ giữ ǵn chân khí, bên tả lại có ngôi ‘‘ thể tinh ’’, trước có án, dưới án là một giải ‘‘sà chim ’’, chạy đến nơi ‘‘long hổ ’’ bày ra, khe nhỏ bọc lại, tả che hữu đỡ nh́n th́ là quả ấn, cây gươm, cái mũ, quản bút đúng là ‘‘quư cách ’’, không thể sai được... ’’. Đợi cho Khiêm đọc xong, Viễn thưa ‘‘ Bạch thầy, đằng sau huyệt mộ là một rặng đề. Rặng đề này bị trốc gốc. Nước khe dưới chân cũng bị lấp. Thế nghĩa là thế nào ? ’’. Lắc đầu, Đạo Khiêm chậm răi ‘‘ Bần tăng đi tu, không để tâm đến những chuyện này. Thí chủ nhầm người hỏi rồi ! ’’. Năn nỉ măi, cuối cùng Khiêm mách ‘‘ Chuyện phong thủy th́ phải t́m Vũ Lại. Nhưng ông ta là phương sĩ, rày đây mai đó. Bần tăng nghe ông ta thỉnh thoảng lại về núi La ở vùng Nghệ... ’’.
Kể cho Trăi nghe đến đó, Đạo Khiêm ề à :
- Thế là hôm sau Viễn lên đường đi ngay. Bần tăng đoán là Viễn ra La Sơn, rồi bặt tin cho đến nay mới biết Viễn đă vào Lam Sơn tụ nghĩa ...
Trăi bấy giờ mới vỡ lẽ. Số là hôm sau bữa cỗ ở Lam Sơn, Hăn hỏi Viễn ‘‘ Sao chú không t́m ta mà vào đây ? ’’. Viễn đáp ‘‘ Bác đừng giận em. Núi Lam địa h́nh địa vật là thế ‘’ Long Ẩn ’’, đất Mường Một của Chích b́ làm sao được ! ’’. Hăn bật cười ‘‘...chú bây giờ lại thêm nghề địa lư à ? ’’. Viễn ậm ừ ‘‘ ...th́ em nghe người ta bảo thế ! ’’. Lảng chuyện, Viễn khoe ‘‘ hai năm rồi, em lại đẻ thêm hai đứa nữa. Con trai cả, thêm binh cho bác Hăn đấy... ’’.
*
Lư Tử Cấu là người độc nhất đi lại với Đạo Khiêm từ năm bảy năm nay. Người huyện B́nh Quang, Tử Cấu đỗ thái học sinh cùng kỳ với Trăi, được Hồ Quí Ly bổ làm Hữu dục đức để dạy đám hoàng tôn. Cấu từ chối. Giặc Ngô sang, Hoàng Phúc đặt học viện, nghe tiếng đi t́m Cấu bổ làm Học quan. Chỉ hôm sau, Cấu đi mất, không để lại một dấu vết ǵ. Vào Trường Yên, Cấu mang theo ba thồ sách, ở ẩn một nơi ngay cả Đạo Khiêm cũng không biết là đâu. Thỉnh thoảng, vào tuần trăng tṛn, Cấu lại th́nh ĺnh đến thăm chùa. Câu đầu tiên nói với Đạo Khiêm cứ luôn luôn chỉ một câu ‘‘ Đa tạ lăo huynh lại cho uống trà Sơn Hầu ’’và xong là Cấu cười vang như tiếng chuông ngân.
Mỗi lần Cấu đến, Đạo Khiêm sai đám tiểu đi hớt sương mai đọng trên đám hoa súng nằm giạt bên bờ sông. C̣n trà, t́nh cờ một buổi Khiêm gặp một lũ vượn chí chóe tranh nhau những búp non, nhai rồi nhổ, nhưng sau một lát th́ nằm lăn quay ra ngủ đến độ chẳng c̣n biết trời trăng ǵ. Đến gần, Khiêm mới biết đó là những cây trà mọc trong rừng. Sai tiểu nhặt bă trà đem về sấy cho khô, Khiêm uống thử. Hương trà tuy nồng, nhưng uống th́ chỉ c̣n ngây ngất. Khiêm sai ướp với hoa bạch lan mọc một rặng sau chùa, vị trà thanh hẳn. Rồi từ khi Tử Cấu đi lại th́ chỉ pha với sương mai theo cái cách cầu kỳ của vị khách quái lạ này. Cấu đặt tên cho trà là Sơn Hầu trà, lại đùa cợt bảo Khiêm ‘‘ ...khỉ đi tu, uống trà thế này cũng sẽ đạt chánh quả nữa là lăo huynh ! ’’.
Lần trăng tṛn tháng này, Cấu đến, ngạc nhiên thấy Trăi. Buổi tối hôm đó, ba người ra ngồi trên vạt đá nhô ra khỏi núi vào cuối giờ Tuất. Vào mùa nồng, nước sông Mă bốc hơi khiến trăng nhô lên nh́n to như cái nia thóc, màu vàng lợ, lừng lững nhích khỏi chân mây. Trong tiếng gió ŕ rầm, thỉnh thoảng chim bay ngang kêu quang quác. Rồi tiếng vượn hú, tiếng sói tru phá đi tịch mịch, khiến núi rừng chập chùng thêm huyền bí, thêm đe dọa. Khiến con người thêm mỏng mảnh, yếu đuối và bơ vơ giữa thế gian đang chuyển từ sắc xám mờ sang màu đêm thăm thẳm.
Trăi buột miệng ngâm nga :
‘‘ Thân ngoại phù danh yên các quưnh
Mộng trung hoa điểu cổ sơn u. ’’
nghĩa là:
Danh hờ thân tạm như sương khói
Mộng hoa núi cũ tiếng chim kêu.
Đạo Khiêm nhếch miệng, từ tốn :
- Đă phù trần, ắt phù danh thôi ! Tiếng chim kia kêu nghe được đấy mà là hư âm. Ánh trăng kia thấy được đấy thế rồi cũng thành hư ảnh. Nhị vị nh́n mà xem...
Theo ngón tay Đạo Khiêm trỏ, trăng nhô dần trên bầu trời, thu nhỏ dần, hóa ra một quả cầu đỏ ḷm. Đến độ cao không c̣n hơi nước, trăng xanh mướt, trở lại kích thước mắt người vẫn thấy, dịu dàng buông trên vạn vật thứ ánh sáng huyền ảo ma quái. Trăi cố nén tiếng thở dài, đăm chiêu hớp từng ngụm trà.
Nh́n theo ngón tay Đạo Khiêm, Tử Cấu hắng tiếng, rồi lại đùa :
- Kẻ này người trần mắt thịt nh́n chỉ thấy ngón tay trỏ của cao tăng chứ có trăng đâu !
Đạo Khiêm co tay lại miệng hỏi :
- Thế ngón tay đâu rồi ?
- Th́ hạ tay xuống, nó không có đó, nhưng nó vẫn c̣n đấy. Cái hư ảnh thật ra có th́ chỉ có ở trong đầu ta...
Lư Tử Cấu bất chợt cười, rồi tiếp :
- ...như thế, tất cả qui về cái ta. Nó có, nó ở đấy. Không có nó, ai nói được hai chữ có - không ?
- Được, cứ cho là thế đi ! Nhưng cái ta ở đâu mà ra ? Dẫu nó có đấy, cái từ đâu nó có mới là câu đáng hỏi.
Trăi đặt chén trà xuống, nhẹ nhàng :
- Nhưng hỏi, rồi bảo nó từ t́nh cờ trùng trùng duyên khởi, thưa thầy, có phải thực là câu trả lời không ?
- Từ duyên khởi, cái ta đặt ḿnh vào qui luật nhân quả là từ đó không c̣n dấu vết t́nh cờ ban đầu. Để rồi ngộ ra hạnh phúc như cứu cánh của mỗi kiếp nhân sinh. Đạt được nó, Phật dạy, phải dứt nghiệp quả. Dứt nghiệp, cần buông bỏ được cái ta. Muốn vậy, diệt đi hỉ - nổ - ái - ố, khai mở ḷng từ - bi - hỉ - xả. Nếu đạt cứu cánh, th́ cái ta là từ trùng trùng duyên khởi hay không liệu có quan trọng ǵ ?
Trăi nhẹ nhàng :
- Trong cơi người ta, có ai chỉ riêng có ḿnh mà đạt được hạnh phúc ?
- Tất cả ! Rồi ai cũng đạt được, nhưng sớm muộn tùy người, không phải một sớm một chiều...
- Bạch thầy, xă hội đảo điên v́ cương thường nghiêng ngả. Trong bầy đàn, con thú dữ hiếp con thú lành, vốn là từ tự nhiên. Giữa chốn nhân vi, khác được là bởi con người biết cùng nhau theo Đạo thánh hiền. Đạo lấy hai chữ nhân nghĩa làm mẫu mực cho con người sống với nhau v́ chẳng một ai sống riêng lẻ được cả. Cái cứu cánh hạnh phúc kia có ai riêng chỉ ḿnh mà đạt được !
Trăi thiết tha nói, mắt long lanh sáng dưới ánh trăng đang lu dần đi. Mây che. Nhưng lại gió. Trăng lại ló ra tươi tắn như vừa tắm gội. Đạo Khiêm chậm răi :
- Lành thay! Trăng c̣n đó. Mỉm cười nh́n Tử Cấu, Khiêm dí dỏm - ngón tay bần tăng cũng c̣n.
Lại chỉ tay lên trăng, Khiêm vui miệng :
- Thế là nh́n trăng thấy ngón tay, nh́n ngón tay là thấy trăng. Nhân nghĩa Đạo thánh hay Từ bi Đạo phật th́ cũng vậy. Quay sang Trăi, Khiêm ôn tồn - Mừng cho thí chủ đă đại thành với sách Tâm công. Bần tăng chỉ xin với thí chủ đôi điều...
Trăi nh́n Khiêm, khẽ cúi đầu. Khiêm th́ thào :
- Là chín bực phù đồ không bằng một mạng sống… Và ánh trăng đêm nay !
*
Đúng như vậy, Trăi không bao giờ quên được đêm trăng hôm ấy. Đó là thảm kịch lớn nhất đời Trăi, lớn hơn cả những người đời sau gọi là vụ án Vườn Vải. Oái oăm và bất ngờ thay, đó cũng là bước ngoăït không đảo ngược lại được của một thời sử sách lưu truyền.
Không rơ đầu đuôi lời Đạo Khiêm, buổi tối hôm ấy Lư Tử Cấu ṭ ṃ hỏi :
- Sách Tâm công là ǵ ?
Trăi kể, rồi lan man nói đến chuyện đám vơ biền Lam Sơn giễu cợt. Thương hại Trăi, Đạo Khiêm an ủi :
- Thí chủ nhớ cho rằng ở miệt núi đất Thanh Hóa, người ‘‘ trại ’’ là dân Mường. Sống quây quần với nhau thành sách, thành động... họ đâu đă có dịp dùi mài kinh sử để thấu hiểu lẽ thế thời. V́ vậy phản ứng của họ vẫn là phản ứng thuần bản năng. Khi họ c̣n yếu, nếu sách Tâm công tránh cho họ tiêu vong đổ máu, họ sẽ theo nhưng theo không phải v́ tin mà v́ để tồn tại. Nhưng họ mạnh, a di đà Phật, th́ chính họ sẽ làm máu đổ. Lúc đó, Tâm công mới là lúc cần cho chúng sinh trong bể khổ.
Tử Cấu bỗng phá lên cười. Nh́n Trăi đăm chiêu khổ sở, Cấu hồn nhiên :
- Đệ chịu huynh. Chứ đệ th́ mất một cái lông chân mà có lợi cho thiên hạ đệ cũng không làm. Ngược lại, đệ cũng không đi lấy một cái lông chân nào của ai... Huynh chắc rơ rằng ‘‘ hậu kỳ thân nhi thân tiền, ngoại kỳ thân nhi thân tồn ’’? Đặt ḿnh ra sau, hóa ra ḿnh lên trước. Kéo ḿnh ra ngoài th́ thân ḿnh mới c̣n.
Trăi chép miệng :
- Theo đ̣i Lăo - Trang ‘‘ đốt ḿnh làm đuốc để chỉ soi cho chính ḿnh ’’, rồi bảo ‘‘ ḥa kỳ quang, đồng kỳ trần ’’, cho đến ‘‘ vong t́nh, lạc tính ’’th́ đệ cũng đă được đọc được nghe... Nhưng vừa ḥa với ánh sáng lại vừa đồng với bụi bậm th́ đệ chưa thấy. Vứt t́nh đi mà vẫn thú vẫn vui, đệ không tin...
- Đệ xưa cũng như huynh, ta cùng là đám đệ tử Danh gia mà ra cả. Cương thường là cách xếp đặt xă hội trong đó con người ở tư thế soi vào nhau để t́m lấy ḿnh. Đó là con người tự thân không t́m được bản ngă, tất rồi chỉ vong thân. Và vong thân v́ chính cái xă hội bầy đàn họ tạo ra... Nói thật, đệ cũng đă quằn quại như huynh cho đến khi gặp được một cơ duyên kéo đệ ra khỏi cơi mù mờ của trí tuệ. Từ đó - Tử Cấu nh́n Đạo Khiêm - đệ gần gũi với Phật gia về lư giải thân phận và hạnh phúc của con người. Và rồi t́m kiếm cứu cánh của nhân sinh. V́ thế, đệ bàng quang với đại sự , những nào là giặc là ta, nào là đánh là ḥa, là thắng là bại...
Đạo Khiêm niệm a di đà rồi chậm răi :
- Lư thí chủ có thể kể cho bần đạo nghe về cái cơ duyên đó không ? Chữ duyên trong kinh Phật vẫn cứ là huyền cơ trong cơi ta bà này...
Hồi tưởng mùa đông năm ấy bên bờ sông Cầu, Tử Cấu nhấp giọng rồi chậm răi kể. Ngồi đợi đ̣, Cấu bỗng nghe tiếng hát văng vẳng, giọng bay tít lên cao rồi dội lại trong gió chiều lành lạnh. Vạch lau lách, Cấu ḍ theo tiếng hát lúc có lúc không, lúc hư lúc thực, lúc c̣n lúc mất. Đến lúc nhà đ̣ gọi, Cấu mới quay về bến, hỏi :
- Ai hát đó ?
Nhà đ̣ sằng sặc cười :
- À, mụ điên ! Con mụ đến bến này nửa tháng, nay không biết chui rúc sống ra sao mà thỉnh thoảng lại cất tiếng hát, nhưng chưa ai thấy mặt mũi thế nào !
Ngồi đ̣, đến giữa ḍng, tiếng hát lại cất lên. Lần này, Cấu nghe loáng thoáng được vài thanh âm. Lên bến, Cấu ngần ngừ rồi bảo nhà đ̣ chở ḿnh ngược lại. Tiếng hát khi đó cất lên nghe đă thành câu. Lại ṃ mẫm, Cấu đi dần tới. Tiếng hát run lên trong không gian đục ẩm :
‘‘ Bui một tấc ḷng, ai người biết
Chèo quơ nước ngược, chuyến đ̣ ngang ’’
nghe tức tưởi lời than khóc một định mệnh oái oăm. Trước mắt Cấu, người đàn bà đó bụng mang dạ chửa, hai tay ôm bụng cao vượt ngực. Mắt ngơ ngác nh́n ra bờ lau gió dạt, người đàn bà lập cập run lên từng chặp. Tóc xơa bay trong gió, áo quần mỏng manh tơi tả, nàng vẫn đẹp. Đẹp cái vẻ đẹp gần gũi với chết chóc nát tan. Như không thấy Cấu, nàng ngửng mặt bất chợt cười khanh khách, miệng lập đi lập lại, ‘‘…đă bảo mà, đă bảo mà !’’. Nàng bất chợt lại ôm mặt tức tưởi, hồn trí phiêu bạt đâu đâu, thể phách dập dờ trôi ngang một chuyến đ̣ nước ngược.
Lấy tấm áo kép đắp lên vai cho nàng, Cấu im lặng ngồi nh́n sông nước. Vẫn không biết có Cấu ở bên, nàng lại lẩm nhẩm hát rồi cười vu vơ. Bất ngờ, nàng th́ thào :
- Chàng ơi ! Điều kỳ diệu của sự sống là trong từng cái nhỏ nhoi !
Th́nh ĺnh, nàng rống lên khóc. Tay vả vào mặt ḿnh, miệng tiếng c̣n tiếng mất, nàng thét :
- Đừng lo đời thiếu ḿnh để kết cục ḿnh thiếu tất cả...
Cứ thế, nàng la thét cho đến xẩm tối th́ kiệt lực ngất đi. Đêm hôm ấy, Cấu bẻ cành khô vun vào châm lửa, lấy lương khô ra chia cho nàng khi nàng hồi lại. Không ăn, nàng nằm cạnh đống lửa, mắt lạc đi nh́n bầu trời đầy sao, thỉnh thoảng reo ‘‘ Sao băng, sao băng ’’ rồi chốc chốc lại hát lại cũng đúng một câu hát có nước ngược và chuyến đ̣ ngang...Trong bóng đêm, không ai nh́n thấy mặt Trăi căng ra. Môi mím chặt, chàng cắn răng ḱm xúc động, tay bừng bựt run lên từng chặp. Sao băng, sao băng…Chàng ngửng lên, hàng chùm sao nhạt nḥa từ thinh không chụp xuống thế gian dưới này, cơi thế gian nổi trôi bất hạnh…
Giọng xúc động, Cấu nói tiếp :
- Hôm sau, đệ d́u nàng ra bến đ̣. Cứ để thế th́ chắc nàng chết mất. Nhà đ̣ ngạc nhiên, lẳng lặng chèo. Nàng cất tiếng hát, lại vẫn đúng một câu hát. Đến giữa ḍng, nàng đột nhiên vừa hát vừa nhảy xuống.
Trăi không c̣n nghe thấy ǵ ngoài tiếng sụp đổ của cả vũ trụ vào cơi trống không.
Tiếng Cấu văng vẳng mơ hồ :
- Nước xiết, đ̣ tṛng trành. Thế là nàng biến mất. Như một giấc mơ... Nhưng nàng để lại câu hát kia, và những lời khiến Lư Tử Cấu này vượt được bức vách u mê. Đại sự cho là ǵ th́ cũng chẳng bằng cái sự sống kỳ diệu trong từng cái nhỏ nhoi...
Trăi đứng vùng lên, chân loạng choạng bước về phía mỏm đá nhô ra đầu núi. Trăng gần tàn, màn sương đêm trắng như sữa bắt đầu nhợt nhạt loăng ra. Nước mắt đầm đ́a, Trăi nh́n xuống vực sâu mờ ảo dưới ánh trăng trăn trối. Vực sâu có sức kéo hút những kẻ vô cùng bất hạnh. Trăi cúi xuống như cúi xuống chính cuộc đời ḿnh. Rồi Trăi ngửa mặt nh́n lên. Chi chít sao trời đổ sập xuống vùi lấp cái mất mát chẳng thể đắp bù cho hết một đời người. Gió lại lạnh lùng hắt vào khe núi những tiếng réo gọi ma quái. Lồng ngực căng tức như sắp vỡ tung, Trăi gập người hộc ra một bụm máu. Hít một hơi thật sâu, chàng choáng váng. Không khí ùa ngập tràn vào nóng như lửa thiêu. Chênh vênh, Trăi lại nh́n xuống. Dưới kia là giải sông, nước chảy, cứ chảy măi rồi cũng sẽ gặp nước sông Cầu để cùng nhau đổ về biển cả. Lúc ấy, Xuyến ơi, biển là nơi xum họp cuối cùng cho mọi chia ly. Đưa hai tay lên ôm mặt, Trăi oằn người ngă chúi mặt xuống, mắt bấu vào cái thăm thẳm ám ảnh gọi mời.