Lời ngỏ
Quốc gia nào cũng có
Lịch Sử. Ghi lại biến cố, ngày tháng, là
loại biên niên thuộc ḍng chính sử. Chính sử
chẳng phải lúc nào cũng được ghi nhận
khách quan. Những biến cố thường
được tô vẽ theo những quan điểm
thế quyền đương đại một khi có
lợi, và ngược lại, bị lờ đi một
khi bất lợi.
Ngoài ḍng chính sử, c̣n
có phần lịch sử h́nh thành qua trí tưởng
tượng, óc phán đoán, và cao hơn là sự cảm
nhận từ quá khứ những vấn đề của
con người và xă hội hiện vẫn tồn tại.
Ở đây, biến cố lịch sử trở thành
đối tượng đem soi dưới lăng kính
chủ quan, nhào nặn lại để rồi, qua ng̣i bút
người viết, thành tiểu thuyết dă sử.
Hiểu như vậy, không ai phủ nhận
được phần trách nhiệm của những
tiểu thuyết dă sử. Soi rọi vào những vấn
đề nhân quần xă hội và thân phận con
người trong quá khứ là một cách đi t́m sự
sống tàng ẩn trong lịch sử. Lịch sử đó
là lịch sử sống. Nó tạo được khả
năng nh́n vào tương lai dưới một góc
độ nào đó. Chỉ kể ra những biến
động và sự cố, loại chính sử biên niên
đơn thuần ghi lại lịch sử chết. Nó
thường bịt ít nhất là một trong hai con mắt
ta lại. Thậm chí, như Tocqueville có nói, nó là một
pḥng triển lăm tranh phần lớn sao chép v́ rất
hiếm tranh nguyên bản.
Trong Gió Lửa,
không gian là nước Việt Nam, thời điểm là
buổi Trịnh tàn-Lê mạt vào cuối thế kỷ 18.
Mọi nhân vật, kể cả những nhân vật mang tên
có thật trong chính sử, vẫn là những nhân vật
hoàn toàn tiểu thuyết. Tiểu thuyết là cách tác
giả đối thoại với lịch sử.
Tất nhiên đối
thoại đó chỉ một chiều và chủ quan.
Thậm chí tác giả không câu nệ bất cứ
điều ǵ, kể cả đôi khi cưỡng bức
lịch sử để thai nghén ra tiểu thuyết. Liên
tưởng đến một không gian khác, một thời
điểm khác, hoặc những nhân vật có thật trong
thời đại này hay thời đại kia, là thẩm
quyền của độc giả.
Đọc tiểu
thuyết, trước tiên là để mua vui. Sau, dẫu
chỉ đôi khi,tiểu thuyết dă sử lại tạo
dịp đào sâu một số suy tư về quá khứ,
hoặc đă tiềm ẩn, hoặc đang xung
động. Những trang sử Việt Nam trên dưới
năm trăm năm qua phơi trải chiều dài một
cuộc nội chiến vẫn ám ảnh đâu đó như
một thứ ác nghiệp đang c̣n ŕnh rập ẩn náu
chỉ đợi cơ hội là lại làm cho lệ
rơi máu đổ. Tại sao ? Dĩ nhiên, yếu tố
t́nh cờ có, yếu tố khách quan có. Nhưng lịch
sử vẫn là, nói cho cùng, sản phẩm của những
con người suy tư và hành động trong một
mẫu h́nh văn hoá nhất định. Vậy th́ yếu
tố nào trong mẫu h́nh kia là nguồn căn của
những cuộc nội chiến mà ta là nạn nhân
của chính ta ? Năïn đất sét làm tượng
Thành Hoàng, phải chăng chúng ta đă qú lậy th́
thụp đến độ mê mụ để trở
thành nạn nhân của những quyền lực do
chính chúng ta cùng dựng lên, một khi, theo qui luật
tồn tại, những quyền lực đó xung
đột với nhau ? Tránh cho cảnh lệ lại
rơi máu lại đổ, không thể không đặt
cả cái mẫu h́nh văn hoá đó lên bàn giải phẫu
để suy ngẫm, hội chẩn và rồi cắt
bỏ những phần nhiễm độc trong tâm
thức. Chỉ có như vậy, tương lai mới
phần nào rơ nét ngơ hầu hiện tại cưu mang
được hy vọng để tiếp tục sống
c̣n.
Về phần những
vấn đề đặt ra để suy ngẫm, tác
giả xin hoàn toàn trách nhiệm, và hy vọng độc
giả ở mọi nơi có sự đồng cảm.
Nam Dao
Iles de la Madeleine 17-7-1997
Québec 21-10-1998
Vài nét chính sử
Lửa Đàng Ngoài
Năm Quí Sửu (1673), Trịnh-Nguyễn
chấm dứt chiến tranh, lấy sông Gianh làm giới
hạn chia cắt đất nước. Từ sông Gianh ra
Bắc, gọi là Đàng Ngoài, do vua Lê chúa Trịnh nắm
quyền. Từ sông Gianh vào Nam, gọi là Đàng Trong, do chúa
Nguyễn cai quản.
Năm Canh Thân (1740), Trịnh Doanh lên ngôi
chúa thay Trịnh Giang. Loạn lạc khắp nơi : Lê Duy
Mật lấy nghĩa phù Lê, thất bại, chạy
về Thanh Hóa (1738). Năm Nhâm Tuất (1742), Nguyễn Hữu
Cầu khởi binh đóng Đồ Sơn, chiếm Kinh
Bắc. Năm 1747, Cầu đánh Sơn Nam, bất ngờ
tập kích Thăng Long, rồi rút về Sơn Nam, phối
hợp với Hoàng Công Chất ở Thái B́nh. Nguyễn
Hữu Cầu bị bắt (1751) và bị chém sau
mười năm khởi nghĩa, lôi kéo được
hàng vạn dân nghèo.
Năm 1767, Doanh mất, con là Trịnh Sâm
lên thay, dân Kinh Bắc nổi dậy. Lê Duy Mật đánh
bại tướng Trịnh ở Nghệ Tĩnh. Hoàng Công
Chất chết già (1769), nghĩa quân sau đó bị tan ră.
Năm sau, Trịnh Sâm tiêu diệt phong trào phục Lê
của Lê Duy Mật đă tồn tại được ba
mươi hai năm. Năm 1771, Sâm giết thái tử Lê Duy
Vĩ, ép vua Lê hiển Tông lập Lê duy Cẩn lên ngôi Đông
cung.
Năm 1773, Nguyễn Nhạc ở Tây
Sơn chiếm Qui Nhơn. Trịnh Sâm cấm đạo
Thiên chúa ở Đàng Ngoài. Tháng chạp năm 1774, Sâm chiếm
thành Phú Xuân. Năm 1777, hạn hán ở Đàng Ngoài, đói
liền mấy năm ở Nghệ An.
Tháng
chín năm Canh Tư (1780), sủng phi Đặng Thị Huệ
cùng Hoàng Tế Lư mưu giành ngôi Chúa cho con thứ là
Trịnh Cán. Con trưởng của Tĩnh đô
vương Trịnh Sâm là Tông, cùng Đàm Xuân Thụ, Nguyễn
Khản, Nguyễn Khắc Tuân định việc khởi
binh. Việc vỡ lở, Sâm bắt giam Tông và Khản,
kết tội tử h́nh bọn dư đảng. Hai
năm sau, Sâm mất.Trịnh Cán lên ngôi chúa. Cán lúc ấy
mới sáu tuổi, Hoàng Tế Lư và Đặng Thị Huệ
nắm giữ công việc triều chính.
Tháng mười năm Nhâm Dần (1782),
kiêu binh nổi loạn, phế Trịnh Cán lập Trịnh
Tông lên. Nguyễn Khản và Dương Khuông phụ chính.
Tháng giêng năm Giáp Th́n (1784), kiêu binh làm náo loạn kinh đô
Thăng Long, đốt dinh Nguyễn Khản và Dương
Khuông, giết Chiêm Vơ hầu, cướp bóc nhà cửa đám
quan lại và công hầu.
Gió
Đàng Trong
Năm Bính Ngọ (1306), Trần Nhân Tông
gả công chúa Huyền Trân cho Chế Mân, vua Chiêm Thành.
Năm sau, Mân dâng hai châu Ô, Rí dẫn cưới. Tháng
năm, Mân chết. Tháng mười, Trần Khắc Chung
cướp Huyền Chân mang về Bắc hà. Chiêm Thành
đ̣i Ô Rí, nay đổi tên là hai châu Thuận, Hóa nhưng
không được, mang quân đánh châu Hóa (1353). Đến
năm Mậu Ngọ (1378), quân Chiêm thắng, vào đến
Thăng Long rồi lại rút ra giữ Thanh-Nghệ. Tháng
năm năm Canh Thân (1380), Hồ Quí Ly đánh lùi
được Chế Bồng Nga. Chiến tranh Chiêm
Việt kéo dài cho đến đời chúa Nguyễn.
Nguyễn Hoàng lấy Phú Yên năm 1622, chấm dứt trên
thực tế vương quốc Chiêm Thành.
Ở Đàng Trong, chúa Nguyễn lấn đánh
Chân Lạp sau cuộc nội chiến với Đàng Ngoài.
Năm Ất Dậu (1705), Chúa Nguyễn chiếm Phiên
trấn. Năm Mậu Tư, Chúa Nguyễn liên minh với
Mạc
Cửu là người Minh Hương, phong
làm Thống binh trấn Hà Tiên. Năm Tân Hợi (1731), quân
Nguyễn chiếm Gia Định và lập Vĩnh trấn. Vơ
vương lên ngôi chúa (1738), bắt đầu đổi
phong tục và bắt dân trang phục theo kiểu Trung
Quốc. Vơ vương mất, quyền thần
Trương Phúc Loan phế Phúc Thuần, lập Phúc
Dương c̣n nhỏ lên thay năm 1771.
Nguyễn Nhạc cùng hai em là Huệ và
Lữ dấy quân ở Tây Sơn, chiếm Qui Nhơn (1773)
rồi đánh vào Nam-Ngăi. Nhân dịp, Trịnh Sâm và Hoàng
ngũ Phúc tiến chiếm Phú Xuân (1774), rồi xuống
Quảng Nam. Tây Sơn ḥa với Trịnh, đánh lấy
Phú Yên. Chúa Nguyễn chạy vào Gia Định. Nguyễn Lữ
(1776) mang thủy quân đánh Gia Định, chiếm Sài G̣n và ba
trấn lân cận, rồi lại về Qui Nhơn.
Nhạc tự xưng là Tây Sơn vương, đặt
niên hiệu là Thái Đức.
Năm 1777, Huệ lại đem quân
đánh Gia Định, bắt giết cả Phúc Dương và
Phúc Thuần rồi về Qui Nhơn. Quân Nguyễn, tôn
Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi chúa, chiếm lại Sài G̣n. Năm
1778, Nhạc xưng đế, phong Lữ làm Tiết
Chế và Huệ là Long Nhượng tướng quân. Ánh
đánh chiếm lại B́nh Thuận. Năm Nhâm Dần
(1782), Nhạc và Huệ mang quân đánh Gia Định, Ánh
phải chạy ra đảo Phú Quốc. Nghe tin Hộ giá
Phạm Ngạn tử trận, Nhạc trả thù, giết
rất nhiều thương nhân Hoa kiều. Nhạc và
Huệ về Qui Nhơn, Ánh lại chiếm Gia Định ba
tháng sau. Năm sau (1783), Huệ và Lữ phản công, Ánh
đại bại chạy sang Xiêm, giao con cả là Cảnh
mới năm tuổi cho Bá đa Lộc, là giám mục
đạo Gia-Tô, mang làm con tin đi Pháp để cầu
viện. Năm Giáp Th́n (1784), ba vạn quân Xiêm kéo sang.
Huệ mang quân ra đánh tan, rồi để Đặng
văn Chấn ở lại giữ Gia Định.
Tháng năm, năm Bính Ngọ (1786), Huệ
cùng Lữ, Nguyễn Hữu Chỉnh và Vũ văn
Nhậm tiến chiếm Phú Xuân. Cuối tháng sáu, Tây Sơn
tiến ra Đàng Ngoài dưới lá cờ « Phù Lê-diệt
Trịnh » đánh tan quân Trịnh, vào Thăng Long. Tháng
bảy, Huệ lấy công chúa Ngọc Hân. Lê Hiển Tông
mất, cháu là Duy Kỳ lên ngôi, sau lấy hiệu là Lê Chiêu
Thống. Tháng tám, Nhạc ra Bắc, cùng Huệ rút quân
về nhưng bỏ lại Nguyễn Hữu Chỉnh không
cho theo. Chỉnh phải chạy trốn về Nghệ An.
Nội bộ Tây Sơn bất ḥa, dẫn
đến xung đột. Tháng chín, Trịnh Bồng về
lại Thăng Long nhận ngôi chúa, được hai
tướng Hoàng Phùng Cơ và Đinh Tích Nhưỡng ủng
hộ. Nguyễn Hữu Chỉnh dấy quân phù Lê, kéo ra
Thăng Long đuổi Bồng, được phong làm
Bằng Quốc công, thâu tóm lại quyền bính vào
đầu năm Đinh Mùi ( 1787). Xung đột Tây Sơn kéo
đến tháng hai th́ chấm dứt, lấy Bản Tân làm
mốc, trở ra Bắc thuộc Huệ được
phong là Bắc b́nh Vương, về Nam thuộc Nhạc.
Nhạc cắt Gia Định cho Lữ, phong làm Đông
định Vương, c̣n tự ḿnh xưng là Trung
Ương Hoàng Đế đóng tại Qui Nhơn. Ánh lại
mang quân đánh Gia Định. Nguyễn Lữ về Qui
Nhơn tháng sáu âm lịch (1787), ốm rồi chết,
để Phạm Văn Tham trấn giữ.
Tháng mười một âm lịch, Bá đa
Lộc thay mặt Nguyễn Ánh kư Điều Ước Liên
Minh Versailles. Khoảng thời gian đó, Huệ sai Vũ
văn Nhậm ra đánh Nguyễn Hữu Chỉnh, bắt
và giết. Tháng bốn năm sau (1788), Ngô Văn Sở báo
Huệ là Nhậm lạm quyền và có ư phản, Huệ ra
Bắc giết Nhậm. Tháng bảy, Lê Chiêu Thống cho
người sang cầu cứu nhà Thanh. Tháng mười,
trên hai mươi vạn quân Thanh ồ ạt vào biên
giới. Ngô Văn Sở theo lời Ngô Th́ Nhậm kéo quân
lui về núi Tam Điệp. Ngày 17-12-1788, quân Thanh dưới
quyền Tôn sĩ Nghị vào chiếm Thăng Long.
Năm ngày sau, Huệ làm lễ tế cáo
trời đất, lên ngôi Hoàng Đế lấy hiệu là
Quang Trung rồi xuất quân. Ngày 26-12, Huệ đến
Nghệ An rồi ngày 15 -1-1789, tức là ngày hai mươi
tháng chạp năm Mậu Thân, Huệ đến Tam
Điệp. Hạ lệnh ăn tết trước, và
hẹn ngày mồng bảy Tết sẽ vào đến
Thăng Long, Huệ chia quân làm năm đạo tiến ra
Bắc. Ngày mồng ba tháng giêng, đồn Hạ Hồi
vỡ. Ngày mồng năm, đồn Ngọc Hồi
bị đánh tan. Ngày mồng bảy, Quang Trung vào Thăng
Long, yết bảng an dân và cho quân Thanh ra hàng.
Tháng năm năm Kỷ Dậu, Quang Trung
ra chiếu khuyến nông và lập học. Tháng tám, khoa thi
hương dùng chữ Nôm đầu tiên, có Nguyễn
Thiếp làm đề điệu, được mở
ở Nghệ An. Năm Tân Hợi (1791), tiền « Quang Trung
thông bảùo » được ban hành,
và Viện Sùng Chính được thành
lập, phụ trách giáo dục và phiên dịch sách chữ
Hán ra chữ Nôm. Năm 1792, viện đă dịch
được bộ Tiểu Học và Tứ Thư, do
Nguyễn Thiếp trách nhiệm. Tháng sáu, Nguyễn Ánh mang
thủy quân vào đốt phá Thị Nại thuộc Qui
Nhơn. Quang Trung gửi hịch kêu gọi quân dân chuẩn
bị tấn công Ánh ở Gia Định nhưng ngày 29 tháng
bảy năm Nhâm Tí, Quang Trung băng hà, con là Quang Toản
mới mười tuổi lên kế vị, lấy
hiệu là Cảnh Thịnh.
Sau đó, thái sư Bùi Đắc Tuyên chuyên
quyền. Nhạc mất (1793), Tuyên sát nhập đất
Nam-Ngăi, nội bộ Tây Sơn lủng củng. Ánh xây thành
Diên Khánh, quấy phá B́nh Thuận. Cuối năm 1794, Đại
tướng Trần Quang Diệu vây Diên Khánh. Tháng năm âm
lịch Ất Măo (1795), Tư khấu Vũ Văn Dũng
bắt giết Bùi Đắc Tuyên. Diệu bỏ Diên Khánh,
về Phú Xuân, dẫn quân đánh Dũng, may có Phan Huy Ích
giảng ḥa.
Ngày tàn của triều đại Tây
Sơn bắt đầu. Bảo là con Nhạc chiếm Qui
Nhơn và định hàng Nguyễn Ánh, nhưng Quang Toản
biết, vây thành và giết vào cuối năm 1798. Ánh đánh
Qui Nhơn, cuối cùng chiếm được. Trần Quang
Diệu và Vũ Văn Dũng phản công, giữ cửa
biển Thị Nại, vây Qui Nhơn liền một
năm. Bất ngờ, tháng ba năm Tân Dậu (1801), quân Ánh
chiếm Quảng Nam. Ngày ba tháng năm, thành Phú Xuân bị
hạ, Quang Toản rút quân ra Bắc. Tháng mười
một, Toản và em là Quang Thùy mang ba vạn quân tiếp
ứng cho Dũng, Diệu và vợ là Bùi thị Xuân
tiến đánh lũy Trấn Ninh ( Hà Trung). Đó là trận
đánh lớn cuối cùng của quân đội Tây Sơn.
Tháng
năm năm Nhâm Tuất (1802), Ánh lên ngôi vua, lấy niên
hiệu là Gia Long. Tháng tám, quân Nguyễn hạ thành Thăng
Long, Quang Toản chạy lên Kinh Bắc th́ bị bắt.
Tháng mười một, Ánh xử tội Vua tướng
Tây Sơn. Về phần Ngô th́ Nhậm, Nhậm bị
đánh ở Văn Miếu đến chết vào tháng hai
năm Quí Hợi (1803).
