11 Gió chướng

 

Hai hàng bạch lạp hắt lên vách tường bằng gỗ hương những bóng người, h́nh dạng và kích thước thay đổi tùy theo vị trí, lúc tản ra rồi khi lại tụ lại, như đang chơi tṛ cút bắt. Tiếng trống canh vẳng lại, xa vắng, tắt lịm trong cơn gió thốc vào cửa thành Nội, nghe u ú như tiếng kêu bị sặc trong cuống họng. Quấn chăn bông chung quanh cái thân thể bé xíu của Quang Diệu mới được ba tháng, Ngọc Hân nh́n bà nhũ mẫu, cười đắc thắng :

- Già xem, lấy chồng sáu năm, đẻ cho ba đứa. Lại ba đứa con trai. C̣n sức, c̣n đẻ. Càng đông càng tốt. Dẫu mang họ Nguyễn, nhưng một nửa vẫn là ḍng máu nhà Lê. Nghiệp nhà không giữ được hết th́ giữ một nửa. Mai này vào b́nh định miền Nam, đất nước gấp hai lên th́ dẫu nửa cơ nghiệp bây giờ cũng chẳng mất mát ǵ so với cả cái cơ nghiệp xưa.

Lẳng lặng đi ra mở cửa sổ, Hân đưa mắt nh́n trời. Xa tít tắp, ngôi sao Bắc đẩu nhấp nháy như chào gọi trong ṿm sáng pha lê bí ẩn từ muôn đời vẫn chứa chấp bao nhiêu là toan tính giữa những t́nh cờ run rủi. Một cơn gió thoáng có chất nồng của muối biển ở đâu thốc vào. Nhũ mẫu đến bên Hân, nói như than :

- Lại gió chướng. Hạâu khoác thêm cái áo, kẻo ốm.

Hân cáu bẳn :

- Dặn măi, già không chịu nghe ! Gọi Hân, già cứ gọi là công chúa như xưa. Hậu hiếc ǵ ...

Đặt tay lên bụng, Hân nhắm mắt, hồi tưởng đến cái đêm động pḥng ở lầu Tử Các trong dinh chúa Trịnh. Một đêm hung bạo, dẫu muốn cũng không thể quên. Cái đau làm tê liệt phần dưới cơ thể và những giọt máu trinh tiết ứa ra loang lổ trên sàn gạch trắng vẫn ám ảnh Hân như một vết nhục nhă không gội rửa được.

Hai năm sau khi về Phú Xuân, khi nghe tin Lê Chiêu Thống sai Trần Danh Án sang Tầu cầu viện, Hân ôm Quang Cương, đứa con đầu ḷng khóc cả đêm. Miệng lẩm bẩm : « ... thế là hết, nghiệp nhà đến chỗ tuyệt rồi », Hân đă nghĩ đến sự hủy hoại thân ḿnh. Lúc đó, Vũ Văn Nhậm tác oai tác quái ở Thăng Long, đặt Lê Duy Cẩn lên làm Giám Quốc. Cẩn chỉ biết than « ... Giám ǵ ? Ta chỉ là ông từ giữ bàn thờ tổ nhà Lê, thế thôi ! ». Sau lại có mật báo của Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân, tin cho Chính b́nh Vương Nguyễn Huệ về sự lạm quyền và ư đồ của Nhậm. Huệ liền gọi Nhậm về. Nhưng đă hai lần gọi, cả hai lần Nhậm đều viện cớ không nghe. Đồng thời, Nhậm sai bắt lính và vơ vét thiên hạ bằng sưu thuế đến độ dân gian phải trốn đi, phiêu tán khắp đầu rừng cuối bể để tránh quan quân tróc nă. Hân ôm con, nước mắt ṛng ṛng, nói với Huệ :

- Bắc hà thuộc nhà Lê, nay nếu không giữ được th́ thuộc về Vương. Về sau, đất đó phải về tay Quang Cương, vừa là máu mủ Tây Sơn vừa là huyết thống cựu triều. Thiếp xin theo Vương ra bắc bắt Nhậm, nếu không th́ chết không nhắm mắt, chẳng mặt mũi nào nh́n thấy tổ tiên nữa ...

Huệ lúc ấy c̣n phải toan tính nhiều điều. Từ khi Đông Định Vương Nguyễn Lữ chết đi, Thái bảo Phạm Văn Tham ở Gia Định lại bị quân Nguyễn Ánh tấn công mọi nơi. Vào tháng hai năm Mậu Thân, Tham cầu cứu nhưng Nguyễn Nhạc án binh bất động khiến Huệ phải phái Nguyễn Văn Hưng mang thủy binh đi đường biển vào ứng cứu, đến nay vẫn chưa có tin tức ǵ. Kéo quân ra Bắc bắt Nhậm là bỏ ngỏ Phú Xuân, biến nó thành một miếng mồi béo bở kích thích ḷng tham vô đáy, sự manh động và niềm hằn thù của Nhạc. Huệ bóp trán, nh́n Hân lắc đầu. Hân gặng hỏi, Huệ không đáp. Sau khi đă thu xếp để đối phó với sự đe dọa của Nhạc, một tối tháng sau, Huệ bất ngờ gọi Hân vào buồng, bảo : « Mai ta lên đường. ». Đêm hôm đó, để mặc Huệ dày ṿ, đánh đá trong một cuộc truy hoan trước khi viễn chinh, Hân vừa rên rỉ, vừa th́ thào « ... nữa, nữa đi ! » như thánh thức, đầu chỉ tưởng đến cái cơ nghiệp nhà Lê để quên nỗi đau đớn của thể xác.

Cuối tháng tư năm Mậu Thân 1788, đại binh gồm một trăm năm mươi voi với đoàn hộ giá đủ kiệu xe vơng lọng đưa Ngọc Hân và Huệ vào Thăng Long, uy thế khiến Vũ Văn Nhậm không dám chống cự. Ngày mùng năm tháng năm, Nhậm bị trói phơi nắng ngoài pháp trường một ngày rồi bị chém đầu. Mười ngày sau, Huệ ra bá cáo trách Lê Chiêu Thống vô ơn bạc nghĩa, kết tội Nhậm là phản phúc, và trưng cầu dân ư theo Lê hay theo Tây Sơn. Nhưng ḷng tưởng vọng nhà Lê vẫn c̣n khiến Huệ vẫn phải giữ Cẩn làm Giám Quốc, để Bắc hà cho Đại tư mă Ngô Văn Sở trông coi quyền bính với đám tướng là Nội hầu Lân, Đô đốc Tuyết, và một số hàng thần nhà Lê như Ngô Th́ Nhậm, Phan Huy Ích, Ninh Tốn ... Thời gian đó, quâân Thanh dưới quyền chỉ huy của Tôn Sĩ Nghị bắt đầu tập họp ở Quảng Đông, sẵn sàng kéo qua can thiệp theo lời cầu của vua Lê. Huệ trưng mộ lính, định lập một đạo quân trên dưới hai mươi vạn người. Đồng thời, Huệ bắt chở tất cả đồ đạc, cột kèo ở phủ Chúa về Nghệ An. Sai xử sĩ Nguyễn Thiếp xem đất để xây dựng Phượng Hoàng trung đô, Huệ có ư muốn bỏ kinh thành Phú Xuân để rời ra trông nom trực tiếp tất cả lănh thổ Đàng Ngoài.

Về Phú Xuân đầu tháng sáu, Huệ đưa Ngô th́ Nhậm vào theo. Nhân dịp, Ngọc Hân đón nhũ mẫu cùng đi, đỡ cho những lúc một thân cô quạnh nơi tha phương. Thái úy Hưng lúc đó từ Gia Định ra cùng với Nguyễn Huy Tự để báo việc quân, và thay Tham xin với Huệ cho thêm lực lượng để chống giữ. Trước t́nh thế Đàng Ngoài đang bị hai mươi vạn quân Thanh đe dọa, Huệ không xoay sở được, sai người vào cầu Nguyễn Nhạc ở Qui Nhơn trợ giúp. Tin rằng Huệ không chống nổi quân Thanh, Nhạc án binh, chủ ư sẽ tập kích sau lưng quân Phú Xuân khi lính Thanh đánh vào miền Bắc, đẩy biên giới ḿnh kiểm soát đến sông Gianh rồi sau đó cầu ḥa với Tôn Sĩ Nghị.

Thời gian đầy bất trắc đó cũng lại đúng đầu mùa gió chướng. Gió lắm khi dựng dậy, giần giật quay ṿng, bốc tung bụi đất lên trời như thách thức với những đấng thần linh trong đám mây trắng trên cao sững sờ nh́n xuống.

*

Người lăo bộc cúi đầu bước vào. Nh́n Trần Danh Kỷ, ông ta lầu bầu trong miệng :

- ... Hắn chỉ nói là cố nhân, có hẹn cách đây quá năm năm rồi mà không gặp.

Nhăn mặt, Kỷ bước ra. Hé cửa bên quan sát người khách lạ đứng trên thềm, nét phong sương vướng vất trên mái tóc đă chớm bạc búi ngược ra sau, Kỷ bỗng giạât ḿnh. Đẩy cửa, Kỷ nh́n cḥng chọc vào mặt khách. Nhận ra vết sẹo đâm xuống chân mày, Kỷ hỏi, giọng ngập ngừng :

- Có phải là Trọng Thức ?

Khách gật đầu, miệng nhếch lên cười. Kỷ nắm lấy vai, lôi vào nhà, vui vẻ reo :

- Đúng là hơn năm năm rồi ! Huynh đài già dặn đi, nhưng nh́n kỹ th́ vẫn vậy. Dịp hội ngộ này ở Phú Xuân là kỳ duyên. Có cả Ngô Th́ Nhậm và Nguyễn Huy Tự nữa.

Thức ngửng lên :

- Tự ở Trường Lưu, có phải không ?

Gật đầu, Kỷ đẩy cho Thức ngồi xuống trường kỷ, rồi gọi người nhà nấu nước pha trà.

Thức kể lại những ngày lênh đênh, xô giạt đến Thổ Châu với Nguyễn Ánh, rồi qua Pondichery với Bá đa Lộc và Hoàng tử Cảnh. Hồi tưởng lại không khí cách mạng háo hức mong đổi thay một thời đại, Thức nhắc đến Sieyès, đến Condorcet, đến câu lạc bộ Jacobin trên phố St-Honoré. Kỷ hỏi kỹ về cái Đề ước Liên Minh kư kết giữa vua Louis XVI và Bá đa Lộc, người toàn quyền đại diện cho Ánh. Thức cặn kẽ phân tích cho Kỷ nghe về t́nh h́nh nước Pháp, và cho rằng dẫu có kư kết ǵ th́ khả năng viễn chinh vẫn không có trên thực tế. Tuy nhiên, Thức vẫn cùng một số người tiến bộ lập mưu bắt Cảnh, rắp tâm gây ra một sự rùm beng bất lợi cho triều đ́nh Louis XVI, cản mọi ư đồ xâm lược. Nhắc đến Hồ văn Nghị, Thức bâng khuâng:

- ... Trên cầu Nghị cứ bước, mặc cho Lộc la thét gọi lại, không sợ tôi nổ súng hại tính mạng Cảnh. Ông ta b́nh tĩnh nh́n như cầu khẩn « Cứ bắn, bắn đi ». Có lẽ lúc đó ông ta cũng sẵn sàng để tôi bắn chính ông ta chết, hầu gây ra sự rùm beng ép Louis XVI bỏ ư định kư Đề ước ...

Ngưng nói, Thức nhắp một ngụm trà, tiếp :

- Lao ḿnh xuống ḍng sông Seine, tôi lặn xuống, triền người bơi đi về điểm hẹn đă định trước, hết hơi mới nhô lên thở rồi lại lặn xuống, tiếp tục ... Lên bộ, bạn bè người Pháp tức tốc đưa tôi vào một căn nhà ở ngoại thành Paris do Hầu Tước Condorcet đă sắp đặt trước, và hai ngày sau họ di chuyển tôi về miền nam. Ở cảng Marseille, tôi phải đợi hai tháng mới có chuyến tầu đi về Á Châu. Lênh đênh gần bốn tháng, tầu cặp Hương Cảng. Ít lâu sau, tôi t́m được thuyền buôn đi Hội An, về đến nơi mới nửa tháng nay.

Kỷ nh́n Thức, giọng tiếc nuối :

- Huynh quả thật vất vả. Lỗi cũng ở tôi, tôi nào ngờ « người » ta chặn bắt huynh ở Qui Nhơn trước ngày Chính B́nh Vương vào Gia Định, lại mưu giết bằng cách trói cho hổ vồ. May mà Chúa Út cứu kịp ...

Nhân tiện, Thức hỏi thăm về Chúa Út. Kỷ kể việc Toàn Nhật xưa đến Qui Nhơn t́m Thức, sau lại xung quân Tây Sơn và cùng Chúa Út theo Đông Định Vương Nguyễn Lữ vào Gia Định. Tháng sáu năm ngoái, cả ba cùng về Qui Nhơn nhưng gặp « bọn giặc » phục kích trên đường, bị hỏa hổ đốt, mười phần chắc chết đến chín, v́ sau đó chẳng ai nghe biết tin tức ǵ nữa. Kỷ cũng nhắc rằng Đặng thị Mai vào t́m Thức một lần cách đây năm năm, hiện bế con về Thanh Hóa, chỗ trú ngụ chính xác th́ phải về hỏi gia đ́nh Nguyễn Thiếp trên trại Bùi Phong.

Thức bàng hoàng hỏi :

- Con trai hay con gái ?

- Trai. Năm nay cháu chắc lên sáu lên bẩy rồi !

Thức cắn răng, ḷng ngổn ngang mừng vui lẫn thương xót, nước mắt rưng rưng. Phải chăng người em kết nghĩa của chàng là Toàn Nhật đă ĺa cơi dương gian bấp bênh trắc trở này? H́nh ảnh Nhật với chiếc cằm bạnh và hàm râu quai nón mới ngày nào trong dinh Khương Tả hầu ở Thăng Long lại hiện ra, sinh động. Nhưng cặp mắt ấy mới u uẩn làm sao !

C̣n Mai, cuối cùng nàng thoát được ḱm kẹp rồi lại cho chàng một đứa con trai. Lạy trời, thế là cả mẹ lẫn con đều sống. Nhưng tại sao nàng không về ở Bùi Phong với gia đ́nh Nguyễn Thiếp, người chẳng những là chú, là thầy mà c̣n là dưỡng phụ của Thức ? Nàng ở đâu trong trấn Thanh Hóa, làm ǵ, và liệu có c̣n đợi chàng không ? Thức bồn chồn, nh́n Kỷ nói :

- Huynh giúp cho đệ về ngay Bùi Phong, có được không ? Từ đây ra Nghệ, đệ nghe rằng phải có phép, không tự tiện mà đi được !

-Quân Thanh đă vào sát biên giới phía bắc Đàng Ngoài, sửa soạn xâm lăng ... Rồi th́ ta sẽ cùng nhau đi, huynh đừng vội vă nóng ḷng, sớm muộn một hai tháng nữa thôi.

*

Nghe Kỷ nói rằng chỉ dăm bữa nữa Ngô Th́ Nhậm phải ra Đàng Ngoài, Thức xin gặp Nhậm cho bằng được mặc dầu Kỷ có ư ngần ngừ, cứ dùng dằng khi nói có, khi nói không. Rốt cuộc, chính Nhậm đến t́m Thức. Nhậm lưng nay hơi gù, mớ tóc túm ra đằng sau đă ngả muối tiêu, lưỡng quyền nhô cao như che cặp mắt sáng long lanh ẩn sau một lớp lũy đắp gồ ghề xương thịt. Hai người nắm tay nhau. Một lát sau, Thức bùi ngùi :

- Ngô huynh già đi một chút, nhưng trông rắn rỏi lắm.

Sau câu chuyện hàn huyên, hai người đề cập đến thế sự. Nhậm chua xót :

- Ta ra Phú Xuân, dẫu Chính B́nh Vương bảo với quần thần rằng ta là môn khách, nhưng vẫn có kẻ diễu cợt ta là loại hàng thần lơ láo. Mỉm cười, Nhậm tiếp - Nhưng kẻ sĩ xưa nay chỉ có hai lối, xuất hay xử. Xuất, ta đâu có v́ cái chức Tả bộ thị lang của một guồng máy non choẹt đến nay vẫn c̣n cố xoay sở t́m cho có chính danh. Ta xuất, v́ quân Thanh sẽ vào lănh thổ, mang tiếng phù Lê để xâm lăng. Chúng lại quên rằng « Nam quốc sơn hà nam đế cư. Tuyệt nhiên định mệnh tại thiên thư » rồi. Khi Chiêu Thống đi cầu viện nhà Thanh th́ chẳng phải riêng ta mà bọn Ích, Tốn, Lăm ... cũng bỏ Lê theo Tây Sơn. Ngay La Sơn Phu tử cũng đành thế, ai nấy đều biết nhà Lê đến đây là tuyệt. Ngay nhà Mạc, vào lúc quẫn cùng nhất, cũng chưa bao giờ làm cái việc « cơng rắn cắn gà nhà » như Chiêu Thống, th́ hỏi cái Đế nghiệp ba bốn trăm năm nhà Lê giao vào tay một đứa bé bất nhất đó nay có c̣n ǵ ?

Thức trầm ngâm :

- Nhưng liệu Tây Sơn có chống được bọn xâm lăng không ?

- Chống được. Vấn đề là trong bao lâu, thế thôi! Nếu quân Thanh vào từng bước, dùng lối sâu gốc bền rễ th́ năm, mười năm. Nếu chúng ồ ạt, th́ một vài tháng. Bề nào, chúng cũng tạo chính danh cho Tây Sơn khi lấn qua biên giới Đại Việt. Đức Lê Thái Tổ xưa dựng đế nghiệp khi quân Minh vào nước ta cũng vậy ...

Bỗng Nhậm nh́n vào mắt Thức, chậm răi hỏi :

- Đệ phiêu dạt mấy năm nay mới về, đi xa nh́n rộng, liệu có định mang cái biết của ḿnh giúp đời lúc này không ?

Thức không trả lời, hỏi lại :

- Huệ là người thế nào ?

- Ông ta là một thiên tài về mặt quân sự. Thời chiến, ông ta là con giao long trong nước, vẫy vùng mặc sức.

Thức nhăn mặt :

- Thời chiến nếu phải có cũng không thể cứ măi măi. Thế thời b́nh ông ta ra sao ?

Nhậm lắc đầu, trầm ngâm :

- Trước mắt, là thời chiến, ở Đàng Ngoài cũng như sau này ở Đàng Trong. Sau, thời b́nh th́ không c̣n chỉ tùy thuộc ở một ḿnh ông ấy nữa. Thời đó tùy cái thế hệ sau ta gầy dựng nên. Nhậm nh́n ra xa, tiếp - Ông ta có nói chung quanh ông đều là bọn vơ tướng quen sự mạnh bạo, đẩy ra phiên trấn là phên là dậu. Nhưng ông thiếu kèo, thiếu cột để xây rường mối, cần văn quan có tâm có tài. La Sơn phu tử dùng dằng măi không nhận giúp, đến thế này rồi cũng sẽ xiêu. Nguyễn Huy Tự vừa từ Gia Định vào, chắc chắn sẽ góp một tay. Thêm vào, có Trần Danh Kỷ và đám Bùi Đắc Tuyên. Họ đều là người Đàng Trong nhưng chia ra thành phe thành cánh. Tuyên là phe Phạm hoàng hậu, đă dấy lên cùng Tây Sơn từ lúc khởi nghiệp. Kỷ có đỗ đạt, chỉ đến khi Nhạc xưng là Thái Đức mới theo, mà lại pḥ Nguyễn Huệ. V́ Kỷ cần Nguyễn Thiếp, t́m ta, t́m Tự và t́m cả đệ để lôi kéo vào nên Tuyên rất ghét, ngấm ngầm canh chừng. Kỷ nay có một kẻ đồng minh là Tư khấu Dũng, họ ngoại của anh em Tây Sơn, người Đàng Ngoài, thế mỗi lúc một vững. Gần đây, Kỷ cũng bắt đầu sợ ḿnh mất ảnh hưởng với Huệ, dùng cái địa vị Trung thư lệnh không cho mọi người tự do gần gũi Huệ.

- Huệ có biết không ?

- Biết. Và Huệ tản quyền Kỷ bằng cách dùng ngay Bắc cung hoàng hậu Lê ngọc Hân trong những việc thảo chiếu, biểu ... Ta nói để đệ biết mà cư xử. Dĩ nhiên, ta mong đệ đồng thuận để cùng nhau t́m cách xây lại cương thường !

Ngần ngừ một lát, Thức chân thành nói :

- Đệ cám ơn Ngô huynh. Nhưng quan niệm về một nền cương thường của đệ dă có những thay đổi không nhỏ. Nói gọn, « ư dân là ư trời », và v́ vậy thiên mệnh chính là thể hiện của dân ư…

Nhậm gật gù, lẳng lặng nghe Thức tŕnh bày về những tư tưởng làm nước Pháp đang sôi sục sửa soạn một cuộc vần xoay vĩ đại. Nghe xong, Nhậm thân mật vỗ vai Thức, nhỏ nhẹ :

- Mười năm nay, ta mới lại được nghe những tư tưởng vàng ngọc. Xă hội Đại Việt có những giới hạn đặc thù của nó về kinh tế, lịch sử và văn hóa. Tất nhiên xă hội này có cưu mang nổi những tư tưởng mới mẻ trên để biến nó thành hiện thực hay không là một vấn đề phải đào sâu. Ta tạm khất, lần sau sẽ thảo luận. Đệ đi t́m Huy Tự đi. Tự có một số suy nghĩ về tương quan giữa kinh tế và tổ chức chính trị rất đặc biệt. Ta cũng khất hắn, ngày nào giữ vững được cơi bờ phía bắc, ta mới có thể vào cùng hai vị động năo trên những vấn đề quan thiết đó. Nhưng ta chỉ dặn đệ một điều : kẻ hiểu đệ nếu có một th́ số người không hiểu cả trăm cả ngàn. Số người không hiểu có thể là bạn, là thầy, là anh em ... Vậy đệ cẩn trọng.

Hai người từ giă nhau buổi tối trước khi Nhậm lên đường. Thức chỉ nói, giọng buồn bă :

- Trên đường ra Đàng Ngoài, Ngô huynh nhắn lên trại Bùi Phong là Thức c̣n sống, và xin cho đi t́m Mai bảo rằng ngày đoàn tụ hẳn không c̣n xa lắm.

*

Lên đến đầu dốc, Tự ngừng chân đợi Thức. Lau mồ hôi trên trán, Tự nh́n xuống ven sông Hương, nói nho nhỏ :

- Hồi Toàn Nhật ở đây, thỉnh thoảng hai anh em lên đây đứng ngắm sông cả buổi. Ai ngờ được rằng sau cái tướng tá vơ biền, bộ râu quai nón và ba đường kiếm chiêu hồn, Nhật thật sự lại là một nghệ sĩ !

Thức bâng quơ :

- Mà thế nào là nghệ sĩ ?

- Là kẻ sống thực tại không chỉ bằng ư thức mà c̣n bằng cả một thứ vô thức vượt bỏ mọi lư lẽ. Khối vô thức ươm hạt mầm đợi đúng dịp sẽ nẩy nở ra cái toàn mỹ, toàn hạnh ..

Gịng sông lặng lờ chuyển sang màu xanh tím dưới ánh tà dương. Một giọng ḥ từ con đ̣ lênh đênh trên bờ nước vẳng lại như than khóc. Tiếng ngân trong không quyện vào nhau, xếp những nỗi đớn đau, nỗi nọ đè lên nỗi kia, nặng nề, lê thê trong gió chiều. Tự ngậm ngùi :

- Ḥ này là « ḥ mái nh́ », nhịp hai, ăn với nhịp mái chèo khi đ̣ trôi. Huynh có nghe ra không ?

Thức lắng tai :

« Thuyền từ Đông Ba, thuyền qua Đập Đá

thuyền về Vĩ Dạ, thẳng ngă ba Śnh

Lờ đờ bóng ngả trăng chênh

Giọng ḥ xa vọng, nhắn t́nh nước non.

Bên phú Văn Lâu,

ai ngồi ai câu, ai sầu ai thảm

Ai thương, ai cảm, ai nhớ, ai trông

thuyền ai thấp thoáng ven sông

Đưa câu mái đẩy chạnh ḷng nước non ... »

Thức thở dài. Đột nhiên, Thức hỏi :

- Huynh có nghĩ là Nhật chết rồi không ?

Ḷng Thức như cánh chim run rẩy, nh́n chỉ mong Tự lắc đầu, mặc dầu Thức biết đó cũng là một sự dự đoán không có căn cứ đúng sai nào thỏa đáng. Tự im lặng. Lát sau, Tự nói, giọng đanh lại :

- Sống chết ở ngoài ta. Cho sống hay bắt chết, ta nào định được. Huynh cứ tự trói măi ở trong ṿng dây t́nh lụy đó măi sao? Với ta, dẫu thế nào th́ Nhật vẫn đó. Thế nghĩa là Nhật sống « trong » ta. Để ta kể cho huynh nghe việc Nhật không nghe lệnh Nguyễn Huệ, giúp Lữ tránh cho Huệ cái án « giết vua, giết anh ».

Giọng Tự chậm răi, không cao không thấp, nhắc lại vai tṛ của Nhật trong thế dàn quân khiến Huệ không thể tiến lên thanh toán Nhạc, nhưng cũng không để Nhạc nhân cơ hội đánh ngược lại Huệ. Tự kết luận :

- Nhật làm thế v́ Nhật tin là Huệ có khả năng tạo ra một kỷ nguyên mới. Để Huệ vấy máu Nhạc, là mặc cho Huệ tự kết thúc sự nghiệp đó. Ta cũng vậy, và v́ thế mới có mặt ở đây hôm nay ...

Thức ngỡ ngàng, đầu như bốc lửa giữa muôn vàn câu hỏi. Một kỷ nguyên mới ? Một thời đại mới ? Thức bồn chồn :

- Huynh nói cho đệ, Huệ định ǵ để tạo ra một kỷ nguyên mới ?

Nh́n ra mặt sông, dăm ngọn đèn chài ai đốt lên đă loáng thoáng từ ngă Đông Ba hắt lên vàng vọt, ánh xuống nước thành những giải sáng lấp lánh ẩn hiện. Tự nói như nói thầm :

- Cái cũ th́ rơ rồi. Hơn trăm năm nội chiến trên một mảnh đất cằn cỗi với một lượng người sinh đẻ càng lúc càng đông. Con đường Nam tiến gần xong, nhưng ta lại mang cái xă hội cũ ở Đàng Ngoài vào áp đặt lên Đàng Trong, sớm muộn cũng sẽ rơi vào những giới hạn và mâu thuẫn cũ. Và thế là lại sẽ bế tắc. Không năm mươi th́ một trăm năm nữa, vẫn vậy : hết đời nay qua đời kia, lịch sử là sự cướp bóc giành giựt quyền lực và tiền tài giữa những bạo chúa trên xương máu đám nông dân thuần ḥa như gia súc trong chuồng...

Tự nh́n lên trời sao, giọng bỗng cứng cỏi :

- Bây giờ cái cũ, nó phải đối mặt với thương thuyền đến từ Tây dương, với đám thương nhân ngày một mạnh, với tầm nh́n vượt qua sự tự cung tự cấp của một xă hội nông nghiệp. Quan trọng hơn hết là cái mới. Nó đến như thế nào ? Dĩ nhiên, nó « có mặt » qua thuốc súng Tây dương, đại pháo, súng tay, khinh khí cầu. Ta mua ta dùng, ta xuưt xoa là tốt, là đẹp. Vậy là ta chấp nhận những kẻ tạo ra những mặt hàng kia có cái ǵ đấy « khác » ta, và thậm chí « hơn » ta ở những mặt hàng ấy. Tự nhiên, ta cũng muốn « làm » như vậy. Làm được, nhưng thế là đồng thời tiếp thu được cách nh́n, cách nghĩ, và những giá trị mới. Sự đổi mới đó tất có ư nghĩa tổng hợp và toàn diện. Nó không phải chỉ đơn giản là làm ra mặt hàng giống người ta. Tṛ đó chỉ là sự bắt chước của loài khỉ. Khỉ bắt chước người vẫn là khỉ, chưa phải là người. Cách nh́n và nghĩ là nền tảng cho phép đi xa hơn sự bắt chước. Đổi mới là một vấn đề văn hóa, trong đó kinh tế chỉ là một mặt, và là mặt sơn. « Tốt gỗ hơn tốt nước sơn ... ». Kỷ nguyên tới tùy thuộc sự đổi mới đó.

Thức chăm chú nghe Tự nói. Chàng ngẫm lại lời Xuân Quận công khi luận về danh sĩ Bắc Hà : « ... về đạo hạnh, có Nguyễn Thiếp ở La Sơn. C̣n văn tự, th́ là Oánh. Duy thiếu niên đa tài đa năng th́ chỉ có riêng một Nguyễn Huy Tự làng Trường Lưu thôi ».

Thức bước theo Tự. Đẩy cửa, họ bước vào một căn nhà đă lên đèn. Trên sàn, dăm chiếc bàn kê dọc xung quanh có xếp những cái ghế đẫu làm bằng gỗ mộc. Tự kéo Thức ngồi, bảo :

- Quán cơm này gọi là quán Âm Phủ. Cơm hến ở đây tuyệt diệu. Ta có thể ngồi cả đêm nói chuyện với ma quỉ. Huynh vẫn chưa nói ǵ cho ta nghe về chuyến phiêu dạt qua Pháp quốc ...

Thức chưa kịp trả lời, tai nghe văng vẳng hai tiếng ḥ tức tưởi dài dằng dặc :

« Một vũng nước trong, mười ḍng nước đục

Một trăm người tục, chưa được một người thanh

Ai đâu tâm sự như ḿnh

Mua tơ thêu lấy bóng B́nh nguyên quân

Con chim chuồn nhởn nhơ trên mặt nước

Tiếng ve ve vang vang khắp một phương trời

Ḷng ṿng dại lắm ai ơi !

C̣ng lưng xe cát sóng dồi lại tan ... »

*

Nh́n xuống sân thành, du binh xếp thành đội ngũ đứng im phăng phắc, gươm giáo sáng ḷe dưới ánh mặt trời. Theo tiếng trống trận, du binh tiến ra theo thế chữ nhất, cờ đỏ buộc trên đầu kích phất phới bay, chân th́nh thịch nhịp vào ḷng đất đang rung chuyển cùng ḷng người. Tiếng Huệ sang sảng như chuông đồng cất lên :

«... trong vũ trụ, đất nào sao nấy, đều đă phân biệt rơ ràng, phương nam phương bắc chia nhau mà cai trị. Người phương bắc không phải ṇi giống nước ta, bụng dạ ắt khác ... Nay người Thanh lại sang mưu đồ lấy nước Nam đặt làm quận huyện, không biết trông gương mấy đời Tống, Nguyên, Minh ngày xưa ... V́ vậy, ta phải kéo quân ra đánh đuổi chúng. Các người đều là những kẻ có lương tri lương năng, hăy nên cùng ta đồng tâm hiệp lực để xây dựng lên công lớn. Chớ có quen theo thói cũ, ăn ở hai ḷng, nếu như việc phát giác ra, sẽ biï giết chết ngay tức khắc, không tha một ai, chớ bảo rằng ta không nói trước ! ».

Tiếng dạ vang rền, sau đó là tiếng quân hô, và tiếng trống lại từng hồi thúc lên hăm hở và hung hăn. Thức nh́n đội du binh cuối cùng ra khỏi cửa thành, rồi quay vào ngồi. Th́nh ĺnh, cửa chính mở ra, một người bước vào chân đi như có gió cuốn, theo sau là Trần Danh Kỷ. Thức đoán, đứng dậy khom lưng :

- Hạ dân Nguyễn Trọng Thức xin kính chào Vương thượng !

Huệ phất tay, tươi cười :

- Thôi thôi, thầy ngồi xuống đi. Quay nh́n về phía sau, Huệ kêu - Cho ta miếng nước, ta nói đến khô cổ rồi. Nào, bây giờ th́ ta nghe thôi, không nói nữa !

Nh́n Thức, Huệ nháy mắt :

- Thầy nói đi. Đến lượt thầy.

- ...

Kỷ chen vào, đỡ lời Thức :

- Tŕnh Vương thượng, đây là Nguyễn Trọng Thức, người vào Qui Nhơn năm Quí Măo để cùng đại quân đánh Gia Định. Nhưng chẳng may ...

Huệ ngắt lời, nh́n Kỷ :

- ... Ta biết, ta biết. Thức lạc vào đám tàn quân tên Chủng, ra Thổ châu rồi lưu lạc đến Pháp-lan-Tây, ông đă nói ta nghe rồi.

Quay sang Thức, Huệ đưa tay lên như mời, mồm nói :

- Thầy về Phú Xuân này, hẳn đă thấy là Tây Sơn đang thi hành sách « tận xuất vi binh » để đối phó với họa quân Thanh xâm lăng Đàng Ngoài. Ta sẽ thắng hay thua ?

- Vương thượng thắng.

- Tại sao ?

- V́ Vương làm đúng ư hàng dân. Cả hai miền Nam Bắc, hàng dân một ḷng sẽ chỉ có thể thắng, thua làm sao được !

Nhướng mắt, Huệ ngắt :

- Không có ta, hàng dân cũng thắng được à ?

- Cũng thắng, nhưng chắc lâu hơn. Cuối cùng vẫn thắng.

- Vậy có Huệ hay không, chỉ là mau hay chậm mà thôi ư ?

- Dạ. Nhưng mau, th́ dân đen đỡ khổ. Đó là hồng phúc, không phải đời nào cũng có. Cái chính là làm dân đỡ khổ ...

Huệ đứng lên, lẳng lặng ra đứng bên rèm cửa nh́n xuống. Lúc này, Huệ mất hẳn vẻ bỡn cợt, mắt đăm đăm, mũi phập phồng làm những cơ bắp trên khuôn mặt co lại cứng ngắc như kim loại. Quay vào, Huệ nh́n Kỷ, rồi nh́n Thức, nét căng thẳng làm da mặt sần sùi kéo lên thành g̣ đống. Huệ chợt hỏi :

- Thầy nói vậy, nhưng cái lư ở đâu ?

Thức nhỏ nhẹ :

- Bẩm Vương thượng, giả như chỉ ngài đánh quân Thanh mà không ai nghe hiệu lệnh, chắc là không đánh được. Ngài gọi một tiếng, quân dân Trong, Ngoài đều thuận ḷng ào lên theo. Theo v́ hai lẽ, một là Nam Bắc xưa vẫn nước nào biên cương ấy, gương tiền nhân như Trần Hưng Đạo, Lư Thường Kiệt, Lê Thái Tổ đă in vào gan mật hàng dân. Hai là đến nay ngoài Vương thượng th́ có ai lúc này để hàng dân tin vào chiến thắng ? Thiếu ḷng tin đó, lại phải đợi sự xuất hiện của một người khác hội tụ đủ những yếu tố mà Vương thượng đang có, và v́ thế mới chậm đi vài năm.

- Không có Huệ này, th́ sẽ có Huệ khác sao ?

Thức gật đầu, tiếp :

- Xưa tôi ở Kinh bị tù trong vụ án năm Canh Tư, gặp được Dương Quang là thủ hạ của Quận He Nguyễn Hữu Cầu. Quang kể đă đến ven Thăng Long và chỉ tiến quân vào là chiếm được. Cầu ngừng quân không tiến. Quang hỏi, Cầu đáp « Ta không muốn làm Vua. Làm Vua bây giờ phải làm ǵ ? Ta không muốn làm Chúa. Làm Chúa bây giờ người ta chửi cho ! ». Quân rút đi, lúc ấy Quang mới bảo nếu Nguyễn Hữu Cầu làm Vua th́ Quang chỉ xin đi đắp đê sông Nhị để hàng năm đỡ lụt lội, cứu mùa màng cho dân. Cầu mắng tại sao vào lúc chiếm Thăng Long dễ như trở bàn tay Quang lại không nói ngay.

Ngừng nói, Thức nh́n vào mắt Huệ, chậm răi :

- Thưa Vương thượng, ngài đừng đợi đến lúc làm Vua rồi mới hỏi làm Vua để làm ǵ. Đó là ư của kẻ hạ dân này, xin tâu lên để ngài rơ.

Nghe Thức nói, Huệ mường tượng ra Nguyễn Hữu Cầu, người cậu ruột đất Hải Dương đă một thời vùng vẫy dọc ngang theo lời kể của Nguyễn-bà. Huệ bỗng nhác thấy bóng giáo Hiến qua h́nh ảnh Thức, với cái cung cách của một ông đồ giảng đạo nghĩa. Nhưng đạo nghĩa của Thức h́nh như có khác với những câu Huệ đă từng nghe ở cửa miệng đám qú gối ở cửa Khổng sân Tŕnh. Huệ bất giác nhếch miệng lên cười, hỏi lại :

- Sao thầy biết ta sẽ làm Vua ? Và muốn biết cái phải làm ǵ khi làm Vua th́ làm sao biết được ?

Thức cúi đầu đáp:

- Muốn biết, phải thử sống một cuộc sống b́nh thường, từ đó mới thấm được niềm hạnh phúc của những kẻ b́nh thường, thưa Vương thượng !

Huệ tái mặt, bụng bỗng như hụt hẫng, để mặc cho một nỗi cay đắng tưởng như đă nguội lạnh lại trào lên tựa nước âm ỉ nóng bỗng sôi lên sùng sục. Văng vẳng đâu đó lời nói của An, người đàn bà ám ảnh Huệ vào những lúc phải làm những quyết định về hạnh phúc ở đời. Huệ bỗng nhiên thèm được lui vào một ḿnh một chốn. Đó là cách Huệ để cho quá khứ nguyên vẹn trở lại cơi tâm tư. Nó có lúc hệt như khi Huệ câu được cá, rồi trái với thói quen, động ḷng trả nó về lại với ḍng sông Côn trong mùa lũ tuồn tuột trôi xuống hạ nguồn.

Cắn răng, Huệ đứng dậy bước ra. Không nh́n Thức, Huệ nói với lại :

- Thầy thảo cho ta một tờ chiếu lên ngôi. Ta lấy hiệu là Quang Trung. Viết sẵn, khi ta lên làm Vua, biết đâu ta sẽ dùng ...

Đến bậc cửa, Huệ ngưng bước, quay lại :

- ... và chớ quên là viết rơ cả điều Vua phải làm ǵ nhé. Đừng có phụ ḷng ta !

Trái với thói thường, giọng Huệ lần này không có vẻ ǵ là châm biếm mà lại có phần nghiêm trọng.

*

Quân Thanh xuất phát vào cuối tháng mười năm Mậu Thân. Gồm ba đạo từ Vân Nam, Long Châu và Quảng Đông - Quảng Tây kéo sang uy hiếp Tuyên Quang, Cao Bằng và Lạng Sơn, số lượng quân bộ trên hai mươi vạn, không kể gần hai vạn lính « cần vương » do cựu thần nhà Lê tập hợp lại làm nhiệm vụ tiên phong. Lập tức, Tây Sơn cử một phái đoàn gồm quan lại cũ của nhà Lê đem bức thư kư tên Giám quốc Lê Duy cẩn và một tờ bẩm văn của hào mục Bắc hà lên biên ải dâng cho Tôn Sĩ Nghị, nguyên soái đại quân Thanh, xin nghị ḥa để làm thế hoăn binh.

Ngô văn Sở gọi đám tướng lĩnh về hội bàn t́m cách chống giặc. Nh́n Ngô th́ Nhậm, Sở nói, giọng diễu cợt :

- Phiền ông làm một bài thơ để đuổi quân giặc. Nếu giặc không chạy, th́ túi đao bao kiếm vẫn là phận sự của lũ vơ biền chúng tôi.

Nhậm nghiêm nghị :

- Tướng quân nói đúng một nửa, sai một nửa ...

Sở hềnh hềnh hệch cười :

- Xin nói cho tôi rơ cái phần sai.

- Đánh giặc phải dụng lực và dụng mưu. Lực từ tay chân, gươm giáo. Mưu từ đầu óc, tầm nh́n. V́ thế, văn vơ chẳng qua là hai mặt một đồng tiền, có cái này tất có cái kia. Bỏ đi một mặt là hỏng ...

Sở thót bụng, nh́n Nhậm nghiêng ḿnh rồi mời ngồi. Quân Tây Sơn khi ấy chỉ non một vạn, nhưng nửa số tướng lĩnh vẫn đ̣i đánh. Có kẻ nói :

- Lấy nghỉ đánh mệt, lấy gần đánh xa, lo ǵ không thắng !

Nhậm b́nh tĩnh hỏi :

- Tướng quân chắc biết quân Thanh cứ năm mươi dặm lại lập ra một đồn lương. Đại quân chúng vừa đi, vừa phá rừng xẻ đường, phạt bụi phát cỏ. Chúng lại đẩy cho tàn quân nhà Lê ra trận địa, cứ từ từ, đợi phía sau, xem có cần mới xuất chiến. Vậy sao gọi là chúng mệt được ? Lại xem tám điều quân luật của chúng, biết chúng đă sửa soạn kỹ lưỡng. Điều một, chúng viết : « Đại binh ra ải, vốn để dẹp giặc an dân. Hễ qua các nơi đều phải nghiêm chỉnh đội ngũ mà đi, không được quấy nhiễu nhân dân, cướp bóc chợ búa ». Rơ thế là chúng tính kế lâu dài, chiếm ḷng người để rồi chiếm đất đai, lại mưu việc sát nhập Bắc hà thành quận huyện. C̣n ḷng người nay ra sao ? Kẻ làm nội ứng cho giặc phao tin khiến tiếng tăm thanh thế chúng to thêm hầu ḷng người sợ hăi lay động. Quân ta sai phái đi đâu, vừa ra khỏi thành là đă bị bắt giết. Số người Bắc hà thuộc sổ quân, cứ sơ hở ra là bỏ trốn !

Ngưng lại, Nhậm nh́n Sở, rồi tiếp :

- ... đem quân ấy đi đánh th́ như xua dê vào miệng cọp. Đem quân ấy giữ thành, thật chẳng khác bỏ một con chạch vào giỏ cua. Rốt cuộc, đánh chẳng được mà giữ cũng không xong. Cả hai chước đánh và giữ đều không phải là kế hay.

Bọn tướng lĩnh nhao nhao lên, có kẻ đứng dậy mạnh bạo :

- Đánh. Tuần vừa rồi, dân kháo là Rùa thần đă nổi lên mặt hồ Thủy Quân, bơi ṿng ṿng một ngày một đêm rồi mới lặn đi. Đó là điềm thắng.

Sở đưa tay chận lại, quay về phía Nhậm hỏi :

- Thế kế nào là kế hay ?

- Như đánh cờ, chịu thua nước trước để ăn nước sau là tay cao cờ. Đánh giặc cũng vậy, tùy t́nh thế mà làm, lường thế giặc để hễ đánh là chắc thắng. Tôi thiết nghĩ : truyền cho thủy binh chở thuyền lương thuận buồm ra vùng Biện Sơn mà lánh. Quân bộ th́ lui về giữ núi Tam Điệp, hai mặt thủy bộ liên lạc chiếm đóng nơi hiểm yếu, rồi cho người về bẩm Chúa công, chờ đại binh ra. Lúc ấy, quyết chiến cũng chưa muộn. Nay ta bảo toàn lấy quân lực, không bỏ mất một mũi tên, một ḥn đạn. Cứ cho chúng ngủ trọ một đêm, rồi lại đuổi đi, đâu mất mát ǵ ...

Chưởng cơ Nguyễn Văn Dụng đứng lên, miệng chậm răi :

- Quan Tả bộ thị lang nói thế dễ, nhưng bọn vơ tướng chúng tôi thấy giặc mà chạy là mang tội quân, ai chịu cho đây.

Nhậm rơng rạc :

- Việc này, một ḿnh Nhậm xin cáng tội, không ai phải lo ǵ nữa.

Lúc ấy, mọi người mới đồng ḷng, chỉ rải du binh ra tập kích, cản việc bắc cầu qua sông của quân Thanh. Phan Văn Lân xin mang một ngàn tinh binh đi thử lửa ở sông Thị Cầu, mưu đánh thẳng vào núi Tam Tằng là đại bản doanh của Tôn Sĩ Nghị. Đồng thời, Sở gọi quân từ Kinh Bắc, Thái Nguyên, Lạng Sơn về đắp lũy sông Như Nguyệt nhưng t́nh thực là bí mật rút về Thăng Long. Trấn Hải Dương và Sơn Tây mang quân về hội, trong khi đó tiền quân của giặc đă tiến tới Phượng Nhăn. Lân giữ bờ nam sông Thị Cầu, chặt hết cầu, cho đặt đại bác bắn phá khiến quân Thanh không tiến lên được. Qua khúc sông Như Nguyệt vừa hẹp vừa nông, Lân tập kích Tam Tằng. Khi đó một cánh quân Thanh đă sang bờ nam đốt đồn Thị Cầu. Thấy lửa cháy, Lân biết không thể giao chiến lâu, thu quân về xuôi, làm lực lượng cản hậu cho toàn thể bộ binh trên đường rút về Tam Điệp. Tây Sơn giải quân thành một chiến tuyến chạy dài suốt từ ven núi Tam Điệp cho đến bờ biển Biệân Sơn, nơi tướng Đặng Văn Chân mang thủy binh về hợp với quân Sơn Nam đóng đồn pḥng thủ.

Biết Sở rút quân, Lê Chiêu Thống sai các tướng của ḿnh đến chiếm đóng, chỉ giữ một ngh́n lính túc vệ và đi về Kinh Bắc. Được tin, Tôn sĩ Nghị quở bọn quan nhà Lê : « Sao mà nhu nhược để chúng chạy trốn một cách rảnh rang ? Đại binh đă đến, các người vẫn tuyệt nhiên không nên cơm cháo ǵ ! Như thế, gọi là nước có người được chăng ? ». Nghị nghênh ngang đem quân thẳng từ Tam Tằng xuống Thăng Long. Qua Kinh Bắc, Chiêu Thống mang quần thần ra đón, rồi theo sau. Nghị cho quân đóng trên hai triền sông Nhị, lập bản doanh ở cung Tây Long. Đội quân « nghĩa dũng » của Sầm Nghi Đống được lệnh đóng ở Khương Thụy bảo vệ mặt đông bắc Thăng Long, trong khi đó cánh quân Vân Nam do Ô Mă Kính thống lănh vào đóng ở Sơn Tây. Như vậy, từ khi Nghị xuất quân đến lúc vào Thăng Long vào ngày hai mươi tháng mười một, thời gian tất cả là hai mươi hai ngày. Khi Vua Càn Long nhà Thanh nghe tin, tướng sĩ đều được thăng quan tước và Nghị được phong là Mưu dũng công. Hắn quả quyết : « Quân giặc chỉ như hạng trâu dê, sai một người đem thừng buộc lấy cổ lôi về, hẳn cũng không khó ǵ. Đợi quân ta vào Thăng Long rồi nhổ nước bọt xoa tay là làm xong việc ».

Đêm đầu ngủ ở Tây Long, Nghị nằm mơ thấy một vị thần mặt đỏ như son hiện ra quát : « ... Lại mày, thằng ăn cướp ». Hôm sau, hàng dân ở trong nội thành kháo rằng Rùa thần nghiến răng ken két cả đêm, nhưng không ai thấy bóng dáng Rùa đâu cả.

*

Ngồi sau lưng Huệ, Hân liếc mắt nh́n xuống đám bề tôi đang chăm chú đọc « Chiếu lên ngôi » đă sao ra làm bốn bản. Chính Hân là người đă du hợp ư kiến để tu bổ cho bản gốc do Ngô Th́ Nhậm thảo ra cách đây hai tháng. Viết đi viết lại cho đến khi ưng ư, Huệ mới gọi Danh Kỷ, Bùi Đắc Tuyên, Thức và Tự vào để tham khảo một lần cuối. Huệ lên tiếng :

- Quân thám báo cho biết hôm qua Tôn Sĩ Nghị đă vào Thăng Long. Các vị có buổi hôm nay để bàn thêm. Lễ đăng quang ta định là ngày mai, rồi ta sẽ lên đường đánh giặc. Nào, các vị nói đi. Mời Thái sư ...

Một ông lăo sấp sỉ tuổi bảy mươi chống gậy bằng gỗ mun đỏ sậm chậm răi đứng dậy, rồi khom người, giọng run run thưa :

- Kính tâu Vương thượng, thần xưa nay chưa được tham khảo nhiều chiếu biểu có tầm quan trọng, nên không dám mạo muội nói liều. Xin để quan Trung Thư nói trước ...

Huệ cười khẩy, nh́n Danh Kỷ, chờ đợi :

- Tŕnh Vương thượng, « Chiếu lên ngôi » là việc hệ trọng mở ra một triều đại, chẳng chỉ do người mà chính là do trời định. Điều này là gốc, sách vở thánh hiền đă lập thành khuôn mẫu. Chiếu có nhắc chuyện phù Lê- diệt Trịnh, rồi trách Lê tự quân ăn ở vô ân bạc nghĩa, bỏ nước bôn vong, nhưng không đă động đến nhà cựu Nguyễn. Thần thiển nghĩ: Tên Ánh vừa rồi sai mang năm mươi thuyền lương đến cống Tôn Sĩ Nghị, vỗ tay reo mừng kẻ xâm lăng. Sao ta không phô trương việc lên ngôi là để giữ ǵn bờ cơi ? Đó là một mũi tên bắn cả hai, một đằng là Lê, đằng kia là Nguyễn, kẻ cơng rắn vào chuồng gà, người lo đút cho rắn ăn ...

Bất ngờ, Ngọc Hân lên tiếng :

- Quan Trung Thư đọc kỹ, chiếu có viết : « Về phần đại huynh có ư mỏi mệt, t́nh nguyện giữ một phần Qui Nhơn, tự nhún xưng là Tây Vương, mấy ngh́n dặm đất về phương nam thuộc hết về trẫm ». Câu cuối, nghĩa là bây giờ không c̣n có ǵ gọi là nhà cựu Nguyễn nữa.

Nguyễn huy Tự cúi đầu, mắt khẽ ngước nh́n Huệ. Tại sao Huệ măi lúng túng về vấn đề chính danh? Tại sao không dùng ngay việc chống xâm lăng để xóa bỏ danh nghĩa cả vua Lê lẫn chúa Trịnh như Danh Kỷ vừa bàn ? Tại sao không ỉm đi cái vị « Vua anh » thực ra cũng không có hậu thuẫn ǵ của nhân dân, ngoài cái phủ Qui Nhơn cỏn con ? Trong khi đó, vừa từ Gia Định về, Tự thừa biết là Ánh không phải tay vừa. Khi gặp Huệ lúc vừa chân ướt chân ráo đến Phú Xuân, Tự đă thưa : « Vương công ! Kẻ bị Vương đánh ngă ba, bốn lần mà vẫn cứ đứng dậy, lại c̣n kéo thêm được người vào chống lại Vương công, tất không phải là đứa tầm thường ». Tự nhớ Huệ cắn môi, rồi trầm ngâm : « Lo việc Bắc hà là phải lo đầu, làm sao lo cho nhanh để c̣n quay về đối phó với hắn. Ta cũng biết vậy, nhưng không có cách nào làm hơn. » Có lẽ «Chiếu lên ngôi» không đả động đến nhà Lê là v́ bàn tay Ngọc Hân. Nhưng Ngô th́ Nhậm thừa sắc bén để chẳng những kể Ánh đưa thuyền lương vào tiếp tay quân Thanh xâm lăng, mà c̣n gợi cả chuyện Ánh đă đẩy hai vạn quân Xiêm vào Gia Định và kư Đề ước Liên Minh bán đất đai và quyền tự chủ cho nước Pháp. Sao lại thiếu đi những luận điểm này trong tờ chiếu ?

Huệ im ĺm, mặt sắt lại, trừng trừng nh́n trước mặt như không có ai. Bỗng nhiên, Huệ gằn giọng :

- Ta ra đánh quân Thanh, các thầy ước lượng bao nhiêu ngày nữa ta mới về lại Phú Xuân ? Nếu là hai tháng, Nguyễn Ánh không làm ǵ được. Nếu lâu hơn, nó đánh th́ ai giữ được Phú Xuân ? Ta kể tội nó, tất nó phải đánh ngay. Lờ đi, lỡ mà không chiến thắng quân Thanh ngay, ta giữ khả năng chủ ḥa, phong Vương rồi tạm giao cho nó đất từ B́nh Thuận - Phú Yên trở ra. Các thầy đă hiểu chưa ? C̣n nhà Lê, ta nói thêm nữa th́ hơn ǵ ? Chuyện đă rành rành, nói ra chỉ bất lợi cho mấy đứa con ta mà nửa ḍng máu là máu họ Lê đó !

Danh Kỷ cúi đầu không nói ǵ. Bùi Đắc Tuyên chắp tay vái, miệng trọ trẹ :

- Bẩm Vương thượng ! Vương nói ra, nên mọi việc đều rơ sáng như gương, Tuyên tôi muôn vàn cảm phục, không có ư ǵ thêm ...

Trọng Thức hắng giọng, vết sẹo đâm xuống chân mày giựt lên, rập đầu nói lớn :

- Làm Vua để làm ǵ ? Chiếu bảo là để dẹp loạn, mang lại một thời thái b́nh thịnh trị như thời tam vương ngũ đế cho toàn dân. Tŕnh Vương thượng, thời đó đă xưa cả ba ngh́n năm nay. Có thể nào lấy quá khứ để làm mốc cho tương lai không ? Phải chăng ta đang lập lại lối nói sáo ṃn của bọn hủ lậu.

Tự đoán Huệ sẽ nổi trận lôi đ́nh. Lạ thay, Huệ chỉ nh́n Thức với cặp mắt buồn bă, nói như thở than với Thức :

- Thầy biết, chỉ có một câu là thực bụng ta v́ do tay ta viết : « ... trẫm sẽ dùng xiêm thêu hài đỏ ngao du làm vui mà thôi ». C̣n ngoài ra, láo toét hết. Làm Vua để làm ǵ ? Từ ngày nghe thầy hỏi, ta nghĩ cũng nhiều. Thầy viết chiếu lên ngôi cho ta, ta đọc xong, về câu hỏi làm ǵ th́ ta gần như đồng tâm với thầy đến tám phần mười. Duy có hai phần, ta chưa chịu. Một là thời gian, lúc này nói ra như thầy nói, ai biết, ai nghe ? Hai là nhân sự, nói như thầy th́ có ai là người cộng tác với ta, cả quan văn lẫn quan vơ ? Mà một ḿnh, ta làm chi được ! Nghĩ kỹ, chiếu lên ngôi thầy viết cho ta chỉ dùng được đến thời con ta, cháu ta. Cho đến lúc đó, nếu chẳng có ǵ đổi thay mà cứ như lúc này th́ cũng không dùng nó được. Phải đổi mới. Đổi mới nhân tâm. Tức là đổi mới toàn diện. Thầy đọc kỹ, tay ta viết : «... Trời v́ hạ dân đặt ra Vua, đặt ra thầy. Trẫm nay cùng dân đổi mới, vâng theo nhân nghĩa trung chính là đạo lớn của người, đem dân lên cơi đài xuân».

Nh́n cḥng chọc vào mặt Thức và Tự, Huệ dơng dạc:

- Sự nghiệp đổi mới, ta trông cậy vào các thầy. Nhưng trước mắt, ta phải lo việc yên dân đă. Tóm lại, ta sống làm cái gạch nối từ hiện tại vào một tương lai tươi sáng hơn...

Quay sang Kỷ, Huệ dặn :

- Bốn ngày nữa lên đường ra Bắc như đă định. Quan Trung thư làm cho ta hịch tướng sĩ trong cuộc b́nh Thanh sắp tới.

Khi bước vào, Huệ không để ư đến gương mặt lầm lỳ của Bùi Đắc Tuyên sầm xuống như khúc củi lạc lơng cuối ḍng. Ngọc Hân bước theo Huệ, miệng cười mỉm, tự hỏi không biết « Chiếu lên ngôi » do Thức viết thế nào mà lại chỉ dùng được cho con, cho cháu Huệ. Nàng chạnh nghĩ đến Quang Cương, đứa con đầu ḷng năm nay mới lên ba, mang một nửa ḍng máu nhà Lê. Có lẽ phải gần gũi những kẻ đến từ Đàng Ngoài như Thức và Tự. Nhưng họ chỉ là những cá nhân tay không một tấc thép ! A, có lẽ phải làm thân với vợ Tư khấu Vũ văn Dũng. Phải đấy, Dũng người Hải Dương, lại là anh em con cô con cậu với Huệ, và hiện đang nắm quân đóng từ Bố Chính trở ra.

Hân nh́n bước Huệ, thấy dấu chân ḿnh bước theo hằn lên những vết chân cọp.

*

Nguyễn Huệ nâng chiếu lên, mắt đảo nh́n một lượt hai hàng quan văn vơ qú gối cúi đầu, rồi đọc từng tiếng chậm răi :

«....Trẫm là người áo vải ở Tây Sơn,không có một thước đất,vốn không có chí làm Vua,...chỉ v́ ḷng người chán ngán đời loạn, v́ vậy trẫm tập hợp nghĩa binh, mặc áo tơi đi xe cỏ để mở mang núi rừng, giúp đỡ hoàng đại huynh rong ruổi việc nhung mă,...cố ư quét sạch loạn lạc,cứu vớt dân trong ṿng nước lửa, rồi sau trả lại nước cho họ Lê, trả đấùt về đại huynh, trẫm sẽ dùng xiêm thêu hia đỏ ngao du hai nơi làm vui mà thôi. Nhưng việc đời dun dủi, trẫm đă không theo được cái ư xưa đă định. ...Trẫm nay ứng mệnh trời, thuận ḷng người,không thể khăng khăng cố giữ sự khiêm nhường. Trẫm chọn ngày 22 tháng 11 năm nay lên ngôi thiên tử, đặt niên hiệu là Quang Trung...Trời v́ dân đặt ra Vua, đặt ra thầy, cốt là để giúp thần thượng đế, yên vỗ bốn phương. Trẫm nay có thiên hạ sẽ d́u dắt dân vào đạo lớn, đem dân lên cơi đài xuân. Vậy tất cả thần đân đều yên chức nghiệp, chớ có theo đ̣i những việc sai trái; người làm quan giữ đạo công liêm, người làm dân vui theo tục lệ, giaó hóa thấm nhuần,đi đến con đường chí thận, để văn hồi lại thịnh trị của năm đời đế ba đời vương, để kéo dài phúc lành của tôn miếu xă tắc, không có bờ bến, chả là tốt đẹp lắm ru ! ».

Niên đại Quang Trung năm thứ nhất hứa hẹn ḥa b́nh cho toàn dân được đánh dấu bằng một cuộc hành quân ba ngày sau đó. Chiến sách « tận xuất vi binh » khiến Nam - Ngăi và khắp Thuận Hóa chỉ có đàn bà trẻ con ở lại. Huệ đưa mười vạn quân đến Nghệ An hôm hai mươi chín tháng giêng, lại ra lệnh cứ ba xuất đinh bắt một lính, xung vào làm trung quân. Chỉ năm ngày sau, Huệ có thêm gần sáu vạn lính. Hiệu lệnh nghiêm ngặt, Huệ bắt tân binh hàng ngày tập trận, tiếng reo ḥ từng chập vang dội núi rừng.

Ghé lần này, Huệ không c̣n nhường nhịn ǵ đám nho sĩ xứ Nghệ, sai vời La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp vào chầu chứ không dùng lễ vấn an như khi Huệ ra Bắc bắt Vũ văn Nhậm cách đây hơn một năm. Trên ngai, Huệ đợi đến khi Thiếp qú gối chào mới đứng dậy, miệâng bảo : « miễn lễ » rồi vẫy tay trỏ chiếc kỷ bên cạnh cho ngồi. Chỉ Trọng Thức đứng đằng sau, Huệ bảo :

- Học tṛ Phu tử đây, quả nhân đang gây dựng cho. Phu tử có nhận ra không ?

Ngước mắt lên, Thiếp hấp háy nh́n, khe khẽ lắc đầu. Ḷng bồi hồi, Thức thấy thâày ḿnh già hẳn đi, ḿnh mẩy ốm o trong chiếc áo nhiễu lam rộng thùng th́nh, đi đă phải chống gậy. Bước đến gần, Thức cúi xuống, nghẹn ngào :

- Con đây ! Thức đây.

Thiếp nói nho nhỏ :

- À, anh đấy à. Thầy lại cứ ngỡ là Toàn Nhật.

Thức nắm bàn tay xương xẩu của thầy, hiểu là thầy vẫn chưa biết Nhật đă mất tăm mất tích không biết sống chết thế nào. Huệ lên tiếng, giọng rắn rỏi :

- Phu tử xem, giặc đă vào chiếm Thăng Long rồi. Kỳ này ta ra đuổi chúng, cơ được hay thua sẽ ra làm sao ?

Thiếp bóp tay ngẫm nghĩ rồi thủng thẳng đáp :

- Thế này hẳn phải tốc chiến. Quân quan thần tốc. Hoàng thượng đánh chỉ mười ngày là thắng.

Huệ khoan khoái, chẳng phải v́ lời dự đoán chiến thắng của Thiếp mà chính là v́ Thiếp đă gọi ḿnh là Hoàng thượng, nhận cái đế vị nay là của Tây Sơn chứ không c̣n là của nhà Lê như từ ba trăm năm nay. Có Thiếp làm bề tôi, Huệ sẽ thu phục dễ dàng đám nho sĩ xứ Nghệ và Bắc hà, đoạt lấy chính danh, không c̣n có ǵ ngăn trở.

Giọng dịu xuống, Huệ nhẹ nhàng :

- Quả nhân đă xuống chỉ cho Phu tử xem đất để xây dựng Phượng hoàng trung đô, nhưng sao vẫn dùng dằng, đến nay Trấn thủ Nghệ An vẫn chưa tiến hành cho được việc ? Vậy Phu tử gấp lo cho, kỳ nay đánh giặc xong rồi về Phú Xuân, trẫm mong là Phu tử sẽ làm cho xong.

Nh́n Thức, Huệ tiếp :

- Thầy ở lại Nghệ, đă lâu không có dịp hàn huyên với Phu tử nên nay chẳng cần phải đi cùng trẫm, cứ phụng dưỡng cho đủ đạo thầy tṛ đă, rồi sau trở lại Phú Xuân. Ta đồ chỉ nửa tháng là thu xếp Bắc hà xong mà thôi !

Hôm sau, Huệ kéo quân vào Tam Điệp và Biện Sơn. Đến ngày ba mươi tháng chạp, Huệ điểm binh, cho sĩ tốt ăn tết Nguyên Đán trước, và hẹn ngày mùng bảy tháng giêng năm Kỷ Dậu sẽ mở tiệc lớn mừng cuộc đại thắng ở ngay tại Thăng Long.

Chính sử ghi lại khá chính xác chiến công hiển hách phá tan hai mươi vạn quân Thanh của Quang Trung Nguyễn Huệ, duy thiếu có một điều. Đó là Huệ có thể vào ngay Thăng Long hôm mồng sáu, nhưng quyết định đợi thêm một ngày để khớp với lời hẹn bọn sĩ tốt khi xuất quân tiến công đám quân binh của Tôn Sĩ Nghị.

Ngô Ngọc Du, một nhà thơ sống ở ven đô, kể lại chiến công đó trong bài Long thành Quang phục Kỷ thực:

« ... Hỏa long nhất trận tặc phi mi

Khí thành sang độ tranh đào sanh »

Hai câu cuối, tạm dịch là:

« Lửa rồng một trận tan tành giặc

Bỏ thành, thuyền cướp, trốn cho nhanh »

Ngọc Du chú thích thêm rằng « Quân Tây Sơn tiến công thành Thăng Long, nhân dân chín xă ngoại thành sôi nổi bện rơm cỏ thành h́nh rồng, tẩm dầu đốt, đánh trận rồng lửa». Bài thơ kết như sau :

« Ba quân đội ngũ chỉnh tề vào

Trăm họ chật đường vui tiếp nghênh

Mây tạnh, mù tan, trời lại sáng

Đầy thành già trẻ mặt hân hoan

Chung vui sát cánh cùng nhau nói :

Cố đô trở lại nước non ta ».

Áo bào đen thuốc súng, Nguyễn Huệ từ cửa Nam cưỡi voi vào, nh́n thấy hàng dân reo ḥ múa may như vỡ chợ. Huệ chợt hiểu. Đúng thế, kẻ chiến thắng thực sự là những người dân kia đang cười nói như mở hội, mặc dầu xác người c̣n đầy ra ở đầu đường cuối phố, và gươm giáo cờ quạt ngả nghiêng khắp nơi. Đúng vậy. Không có Huệ này th́ có Huệ khác. Nhưng nhân dân kia th́ chỉ có một.

*

D́u thầy bước trên dốc lên trại Bùi Phong, Thức tự nhiên thấy ḿnh nhỏ bé hẳn lại. Cỏ cây trên ngọn Lạp Đính buổi chớm đông co ro trong cơn gió bấc đến hẹn lại về với nhân gian. Đằng xa, rặng Giăng Màn trong sương mù ùn lên thành một khối âm u, trông tựa lưng những con voi xám bất động.Sương che lấp những chỏm núi Thiên Nhận, dọa ụp xuống đè những cánh rừng lá rạc chĩa ra như đám nhím xù lông rúc vào bụi. Suốt mười năm nay, Thiếp không lên cơn động kinh nào như thời c̣n trẻ, nhưng mắt ngày một kém, đi phải lấy gậy ḍ đường. Từ ngày chiếm Phú Xuân rồi ra Bắc hà, Huệ đă ba lần viết thư cầu Thiếp giúp. Thiếp vẫn tránh, khéo léo chối từ, rồi trả lại tặng vật, không nhận bất cứ thứ ǵ. Lần cuối, Thức chỉ xin giảm sưu thuế cho dân Nghệ vừa lại mất mùa, dân chết đói xác nằêm đầy đồng. Nhưng nay, dù không nghe Thiếp nói ra miệng, Thức biết là thầy ḿnh không c̣n có thể tránh né măi được.

Mở cửa bước vào, Thiếp lớn tiếng gọi :

- Bà ơi ! Thức nó về đây này.

Nhà trống không một ai, nhưng than trong bếp c̣n hồng. Thức lách tấm liếp bước ra vườn chè. Đặng-bà đang với tay hái những chiếc lá non, tai giờ ù chẳng nghe thấy ǵ. Thức chạy ùa lại, run run nắm lấy cánh tay, nước mắt ứa ra. Đặng- bà sững sờ, tay bíu lấy tay Thức, nghẹn ngào :

- A, con đấy à ! Khốn khổ. Đi đâu mà bây giờ mới về ? Vào nhà, vào mợ pha chè ...

Nâng bát nước chè xanh biếc, Thức đưa tay lên miệng nhấm nháp chất chát đang từ từ chuyển sang vị ngọt. Nh́n Đặng-bà co ro têm trầu, Thức hỏi tin Mai và đứa con Thức chưa biết mặt. Đặng-bà chậm răi :

- Mai có lên Bùi Phong, rồi vào Phú Xuân t́m con. Không được, nó lại ra, cắp con về Thanh Hóa theo mấy người nữ tu Gia Tô. Cách đây hai năm, nó có ghé chào thầy và mợ, rồi bặt tin…

- Mai hiện ở đâu ?

Đặng-bà ngần ngừ :

- Mợ không rơ lắm, đâu như ở miệt thượngï nguồn sông Mă.

Đặng-bà lảng chuyện, hỏi Thức :

- Thế anh trôi nổi đến những đâu, kể lại cho mợ biết với !

Thức nhẩn nha thuật lại bước phiêu lăng năm năm qua, từ việc vật vờ trên biển cho đến lúc giạt vào bờ, gặp Ánh, rồi theo Bá đa Lộc sang Paris. Thiếp hỏi :

- So Huệ và Ánh, ai là kẻ đáng làm Vua ?

Thức ngẫm nghĩ :

- Huệ đánh được xâm lăng nhà Thanh, th́ là Huệ đáng. Nếu không, chưa biết được. Về quân sự, Ánh không bằng. Nhưng xem những cải cách mới đây ở Gia Định, quả Ánh có tầm nh́n rộng răi hơn người.

Thiếp găi cằm, lắc đầu :

- Giá họ đừng đánh nhau, th́ tốt. Gia Định mở mang, th́ đất từ B́nh Thuận, Phú Yên trở ra Huệ cũng phải lo gầy dựng. Nhưng tiếc thay, họ mở mang gầy dựng là nhắm vào thế thắng quân sự như mục tiêu tối hậu. Ta chỉ sợ khi một trong hai thắng rồi, cả cái công tŕnh gây dựng mở mang cũng sẽ bị ách lại v́ không c̣n mục đích nữa. Nhưng đánh quân Thanh, Huệ chắc thắng và thắng to, thắng nhanh ...

Thiếp bỗng ngưng nói, lẩm bẩm một ḿnh :

- Trời ơi đất hỡi, nhà Lê tuyệt số mất rồi ! Có cứu, giờ cũng muộn... Thôi th́ đành !

Những ngày sau đó, trong khi đợi tin chiến trận ở Bắc Hà, hai thầy tṛ ngồi bàn chuyện. Nghe Thức tường thuật về tư tưởng cách tân bên Pháp, Thiếp bảo :

- Dân vi trọng, quân vi khinh, đó là tư tưởng thầy Mạnh, có chi gọi là mới ? Sách ta cũng bảo ư dân là ư trời !

Thức đáp :

- ư có, nhưng nó chỉ là ư nên thực tại vu vơ, diễn đạt tùy tiện. Hàng sĩ nương vào cách diễn đạt, tạo ra quyền lực của đẳng cấp ḿnh. Cái mới ở nước Pháp là họ t́m ra cơ chế để thể hiện dân ư. Quan niệm Quốc hội, Hiến Pháp và cơ chế Tam quyền phân lập là những điều mới. Khẳng định mỗi con người, không phân biệt đẳng cấp, đều có những quyền công dân cơ bản đặt ra một nền tảng mới cho cơ sở quyền lực.

Thiếp đưa tay ngăn Thức, chậm răi :

- Xă hội nào, qui củ nấy. Lấy râu ông nọ cắm cằm bà kia thế nào được.

Thức ngẩng lên :

- Xă hội Pháp hiện là xă hội quân chủ. Họ cũng có Vua như ta, và Vua cũng lại dựa vào thiên mệnh. Nhưng ở nước họ, thiên mệnh đó do tổ chức tăng lữ tôn giáo đảm bảo cho, trong khi đó ở ta th́ hàng sĩ làm cái chức phận đó từ thời nhà Hán đến giờ. Hai trăm năm vừa rồi ở Âu-la-ba, tôn giáo lùi dần trước trào lưu tư tưởng đặt con người làm trọng tâm, lấy lư trí làm cơ sở. Cùng một lúc, công thương nghiệp phát triển và tạo ra một lớp người mới - lớp tư bản. Họ có khả năng kinh tế, ủng hộ trào lưu này, và tất nhiên là muốn đổi cái cơ cấu quyền lực cố hữu. Đó là tiến tŕnh vận động xă hội. Thưa thầy, biết được qui luật tiến tŕnh này, ta hẳn không thể xem qui củ của xă hội ta là điều bất biến. Nếu nó đổi, th́ nhiệm vụ của kẻ sĩ là làm sao cho sự thay đổi đó tốt đẹp nhất cho hàng dân. Dân có yên, mới giàu. Dân có giàu, nước mới mạnh. Dân giàu nước mạnh mới sinh lễ, nhạc, nghĩa là mới có văn hóa. Dân có văn hóa, biết ḿnh là ai, mới giữ được gốc gác, không sợ mai một như bọt biển trên cơn sóng mà những thương thuyền từ Âu-la-ba đang xô giạt vào bờ đất Đại Việt ...

Thiếp để học tṛ nói, bụng tự nhiên xót xa như kẻ đi chậm bị rơi về phía sau. Lẽ nào cái trật tự cũ đang bắt đầu rồi đây thay đổi ? Thế th́ tam ṭng tứ đức lộn lạo ư ? C̣n cái đạo quân tử, nó sẽ đi về đâu ? Thiếp dằn ḷng, biết ḿnh chẳng có thêå mang những luận điểm xưa ra tranh căi, chỉ quơ cái điếu cày lên châm lửa rít x̣ng xọc. Trong khói thuốc xanh mơ hồ, vừa thật vừa ảo, Thiếp nhắm mắt không nh́n Thức nữa.

Hôm Thức rời Bùi Phong, chàng nắm tay Đặng-bà nói :

- Con ra Thanh Hóa t́m Mai và cháu !

Hốt hoảng, Đặng-bà líu nghíu :

- Không được, không được !

Thức ngạc nhiên không biết v́ sao, ḷng chợt ngại rằng Mai đă có chồng, gặng hỏi. Đặng-bà cuối cùng vừa khóc vừa nói :

- Mai nó ở trong trại hủi.

Cổ nghẹn lại, mắt hoa lên một ngh́n con đom đóm bảy màu, Thức ngă vật xuống đất như một con trâu vừa bị búa tạ bổ vào đầu, vết sẹo trên trán từng hồi giựt lên như sắp lại toác ra để rồi không bao giờ liền lại nữa.

*

Dặn ḍ Ngô th́ Nhậm về việc cầu ḥa và bang giao với nhà Thanh xong, Quang Trung giao tướng ấn cho Ngô văn Sở ở lại Bắc Hà, rồi cấp tốc kéo quân về Phú Xuân hôm mười chín tháng giêng, chỉ ở lại Thăng Long đúng bảy ngày. Bấy giờ, Phạm văn Tham ở Gia Định đă vào thế cùng lực kiệt, đành tự đóng gông xin hàng với Ánh. Quân Ánh cũng nhân thời cơ Huệ bận mặt Bắc tiến chiếm Trấn Biên và trực tiếp uy hiếp B́nh Thuận.

Tuy thế, ngày khải hoàn ở Phú Xuân vẫn được tổ chức long trọng. Đứng trên lưng voi, Huệ nh́n tứ phía, ngửng mặt cười, tay vẫy đám quân dân chen chúc dọc bờ sông Hương, miệng ḥ lên mỗi khi ngơi tiếng chiêng tiếng trống.

Ngay hôm sau, toàn thể các quan văn vơ vào triều nghị họp để chia công cắt việc. Huệ sai Trần Quang Diệu làm trấn thủ Nghệ An, một mặt canh chừng vương quốc Ai Lao đang bắt tay với hoàng tôn Lê Duy Chi vẫn c̣n mộ quân mưu khôi phục, một mặt làm hậu thuẫn cho Bắc hà trù bị trường hợp cầu ḥa với nhà Thanh không mang đến kết quả tốt đẹp. Dựa theo ư Nguyễn Thiếp và Ngô th́ Nhậm, Huệ tổ chức lại hành chính theo kiểu nhà Chu, nhà Hán, cắt đất dành cho các con, lấy quan vơ phong làm Trấn thủ, quan văn phụ tá làm Hiệp Trấn. Thiên tai, nạn đói lại hoành hành. Huệ ra lệnh miễn thuế ruộng, và xá cho thuế c̣n thiếu ở bốn trấn. Tháng ba, Huệ xuống chiếu cho khắc in sách Tứ Thư, Ngũ Kinh và các bộ sử để lưu hành trong dân chúng. Tháng năm, Huệ lại ban chiếu « khuyến nông » và « lập học ».

Chiếu « khuyến nông » kêu gọi dân phiêu tán trở về làng mạc, cấp thiết khẩn hoang, nhằm khôi phục sản xuất nông nghiệp trên những vùng đất bị bo phí. Huệ cấp tín bài « Thiên hạ đại tín », bắt làm lại sổ đinh, sổ điền ḥng quản lư chặt chẽ nhân đinh. Thuế má cũng đơn giản đi nhiều. Ruộng công hay tư đều phải nộp thuế theo ba hạng, bỏ hết phần phụ thu, chỉ giữ lại tiền thập vật, khoán khố và cước mễ. Về nhân đinh cũng vậy, băi hẳn thuế điệu, chỉ giữ thuế dung.

Chiếu « lập học » do Thức và Tự đề ra, gặp rất nhiều đối kháng của quan lại chẳng những ở Phú Xuân mà c̣n ở khắp các trấn. Lúc bấy giờ, Thức đă hoàn chỉnh cách phiên âm tiếng ta bằng mẫu tự La-tinh và gọi là chữ « Quốc ngữ ». Như vậy, có chữ Hán, chữ Nôm và chữ Quốc ngữ để chọn cho việc học.Thức tâu :

- Chữ viết làm sao cho giản tiện, hàng dân học cho dễ dàng, nhanh chóng, tất nghĩa lư được ban ra vừa rộng vừa xa. Thần xưa đă bỏ chữ Hán, dạy học dạy bằng chữ Nôm, ư là phân biệt ta hẳn ra với nước Tầu phương Bắc, giữ lấy tinh thần độc lập. Nhưng thật ra, chữ Nôm phức tạp, phần h́nh tượng của chữ Hán vẫn có, lại đèo phần âm vận đặc thù, nên muốn học cho nhanh, truyền cho rộng vẫn là chuyện khó khăn. Chữ Quốc ngữ đơn giản, tiện lợi hơn, hẳn là nên chọn.

Trong triều, Bùi Đắc Tuyên chống lại, đề nghị giữ chữ Hán. Tuyên khấu đầu thưa :

- Xưa nay, từ Đàng Trong ra Đàng Ngoài, phép tắc thi cử học hành mấy trăm năm nay vẫn vậy. Tân triều giữ lệ cũ, không mắc tiếng « nôm na », lại chẳng dấy vào điều thị phi là chạy theo Tây dương và bọn tà đạo Gia Tô.

Trần Danh Kỷ không đồng ḷng với Tuyên, tâu Vua nên đổi sang dùng chữ Nôm. Kỷ nói :

- Từ thời Hàn Thuyên, chữ Nôm đă có, nhưng cái tinh thần bảo thủ đời Trần đời Lê thời trước c̣n nhiều nên không đổi được, vẫn lấy chữ Hán làm mẫu mực. Cứ mỗi lần đuổi được giặc Nguyên giặc Minh, những triều đại trước đây, một khi dành được độc lập rồi đều muốn tránh việc phải tiếp tục binh đao. Chứng tỏ rằng nước ta có ḷng thần phục để ḥa hoăn, các vị Tiên Vương đều triều cống rồi ban hành luật lệ giống Trung Quốc, bắt chước sự học cũng như về tổ chức chính trị. Lấy thí dụ luật Hồng Đức chẳng hạn.

Nh́n Huệ, Kỷ khích :

- Nay Hoàng thượng đuổi hai mươi vạn quân Thanh như một đàn ruồi, thế ta khác hẳn, đâu có thể nào bị ràng buộc o ép như xưa.

Quay sang Trọng Thức, Kỷ tiếp, giọng bực bội :

- C̣n về chữ Quốc ngữ, tôi đồng ḷng với Thái sư, và xin thêm rằng sự học cho nhanh, hơn kém thế nào chưa biết. Vả lại, giả thử như ai cũng biết đọc biết viếât, lăng chuyện làm ăn, lời ra tiếng vào th́ chỉ « lắm thầy thối ma », lẽ lợi hại cũng không phải là không đáng bàn.

Câu cuối Kỷ nói làm Tự nhăn mặt. Ngước lên nh́n Huệ, Tự chậm răi :

- Kính tâu Hoàng thượng, thần trộm nghĩ nước muốn mạnh, dân phải hiểu biết. Xưa nay, dân ngu mà nước mạnh là điều chưa có. Cái học càng quảng bá, càng hay, chữ nào tiện th́ dùng. Việc chính là quảng bá ǵ ? Dĩ nhiên, có đạo nghĩa, rồi đến những điều thực dụng, nhằm canh cải nông nghiệp và công thương nghiệp.

Tự khôn khéo, nói tiếp :

- Nay thần cúi đầu xin Hoàng thượng xét việc chạy theo Tây dương và đạo Gia Tô, mặc dầu là chọn thứ chữ nào thần vẫn c̣n lưỡng lự. Giả thử ta chọn chữ Hán và cùng cách nghĩ như Thái sư, vậy là ta chạy theo Tầu chăng ? Nếu thế, thần đồng ư với Quan Trung thư Danh Kỷ. Lại xin thêm vào : theo đúng như lệnh Hoàng thượng, thần đă gặp thầy Labartette và De la Bissachère bàn về việc tự do truyền đạo, và nhất là qua sự trung gian của họ, nước ta sẽ giao thương với Pháp quốc và các nước Bồ đào Nha, Ypha Nho, Ḥa Lan và Anh quốc. Như vậy, thế là ta đă chính thức giao thiệp với Tây dương và các giáo sĩ đạo Gia tô, đâu có ǵ mà gọi là điều thị phi nữa. Vậy tóm lại, sự chọn lựa th́ cứ chữ nào tiện là ta dùng. Tiện, dễ, tất học nhanh. Muốn biết không phải là việc khó. Cứ lấy ba đứa trẻ cùng lứa, dậy mỗi đứa một thứ chữ rồi cho thi với nhau là xong.

Huệ giơ tay ngắt lời Tự, thủng thẳng :

- Phải, cứ cho thi th́ biết ngay ! Nhưng việc học, ta muốn rộng răi, đến tổng đến xă, chỗ nào cũng phải lập ra trường. Chọn chữ, ta sẽ hỏi thêm đám bề tôi ở mọi nơi đă rồi mới định được.

Đắc thắng, Tự nháy mắt với Thức, không để ư cặp mắt đục ngầu của Tuyên nh́n trộm ḿnh hằn học. Tan triều, Huệ giữ Thức và Tự lại, bảo :

- Việc lập trường, ta bắt làm ngay. Hiện nay giáo thụ nào mấy ai biết Quốc ngữ ? Lại sách vở đă chuyển ra Quốc ngữ đâu mà lấy để học ? Về việc chọn chữ, ta sẽ hỏi ư La Sơn Phu tử, khiến không ai nói ǵ nữa. Nhưng thi, ta cứ chọn ba đứa trẻ bắt học cho thi với nhau để mọi người cùng biết, sau này không c̣n dị nghị. Nhưng hai thầy phải sửa soạn, cho chép lại Tứ Thư, Ngũ Kinh bằng Quốc ngữ và t́m ra người dạy học. Chắc cũng năm bảy năm nữa mới chuyển đổi được !

Quay sang Tự, Huệ tiếp :

- C̣n học cái ǵ, cũng vậy. Thầy và Thức lo bổ túc kinh nghĩa bằng các thứ sách về kiến thức thực dụng, và cấm ngặt sách bói toán, mê tín, đồng bóng chỉ rặt làm hư con người.

*

Ngọc Hân được Huệ giao cho việc t́m ba đứa trẻ bắt học ba thứ chữ rồi thi với nhau. Nàng ḍ hỏi măi mới kiếm được một gia đ́nh sinh ba, hai trai một gái, nay đều lên bảy tuổi. Tư chất chúng gần như nhau, song Danh Kỷ và Bùi Đắc Tuyên dành chọn hai đứa trai, để cho Thức đứa con gái. Ngọc Hân hỏi cần dạy bao lâu để những đứa trẻ đó có thể chép lại một bài văn, hay dăm câu thơ mà nàng sẽ giữ kín. Tuyên đ̣i tám tháng, Kỷ đ̣i cũng tám tháng, nhưng Thức chỉ xin đúng ba tuần trăng. Đến ngày thi, Tuyên và Kỷ đều vào chầu nhưng không mang hai đứa trai theo. Hỏi ra, Tuyên bắt một đứa học ngày học đêm, đánh đập đến độï nó hóa câm. Về phần Kỷ, Kỷ chịu thua, nhưng giao hẹn là nếu đứa bé gái không chép được mấy câu thơ th́ coi như là Thức khoác lác, không tiếp tục thi nữa.

Hân dâng lên bốn câu thơ ḿnh làm ca tụng Huệ. Huệ đưa lại, bảo đọc. Giọng Hân thánh thót :

« Nghe trước có đấng vương Thang Vơ

công nghiệp nhiều, tuổi thọ càng cao

Mà nay áo vải cờ đào

giúp dân dựng nước xiết bao công tŕnh... »

Đứa bé gái hí hoáy chép bằng chiếc bút lông ngỗng chấm mực, xong lại hai tay đưa lên cho Ngọc Hân. Khốn nỗi không đọc được, Hân lại phải trao lại cho Thức đọc. Danh Kỷ lắc đầu :

- Không ! Nhỡ thầy Thức nghe, nhớ mà đọc lại th́ sao ?

Huệ cười, giọng mỉa mai khen :

- Quan Trung Thư tinh tường thật. Thầy Thức ra ngoài ngay, đợi gọi mới được vào.

Đợi Thức ra xong, Huệ ra lệnh :

- Quan Trung Thư đọc cái ǵ th́ đọc đi, Thức không ở đây, không nhớ được ǵ hết !

Kỷ ân hận, biết ḿnh quá lố lăng, nhưng đặng chẳng đừng phải nói:

- Đấy là thần nói vui, đâu có ư ǵ. Nhưng Hoàng thượng đă dậy, xin tuân lời.

Nói rồi, Kỷ đọc :

« Thiên địa phong trần

Hồng nhan đa truân

Du du bỉ thương hề thùy tạo nhân »

Đứa bé gái lại hư hoáy chép. Ngọc Hân trong bụng bực ḿnh, nhưng vẫn nhỏ nhẹ nói:

- Đó là thơ là của Đặng Trần Côn. Đoàn phu nhân đă dịch nôm là :

« Thuở trời đất nổi cơn gió bụi

Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên

Xanh kia thăm thẳm từng trên

V́ đâu gây dựng cho nên nỗi này »

Bé, chép đi !

Đứa bé lại cắm cúi viết. Thức được gọi vào, và đọc rành rọt hai đoạn thơ. Mọi người đều trầm trồ. Bỗng Thức nói, giọng có chút châm biếm :

- Dịch nôm thế, Quan Trung Thư thấy thế nào ?

Kỷ ngượng ngập, cúi nh́n xuống, không nói ǵ. Thức cười, tiếp :

- Dịch thoát lắm, nhưng có một điều là âm vậân không phải như nguyên bản Hán văn. Để mua vui hầu Hoàng thượng và nhị vị Hoàng hậu cũng như chư quan, tôi xin dịch lại thế này :

« Đất trời gió bụi

Má hồng nổi trôi

Nỗi đắng cay ai chuốc phận người »

Vừa dứt lời, Thức lại liên tưởng đến ngày đầu gặp Mai ở Khiêm Các đất Kinh Kỳ cách đây đă gần mười năm, khi nàng luận về thơ dịch và ngâm bản dịch « Phong kiều dạ bạc » của nàng. Ḷng buồn bă, chàng cúi xuống không để ư đến tiếng khen của Ngọc Hân và tiếng vỗ tay của Huệ. Chỉ một ḿnh Phạm hoàng hậu là khẽ trề môi, lầm bầm chửi trong bụng :

- Cha chúng nó cái bọn Đàng Ngoài, văn mới chẳng chữ !

Nh́n Ngọc Hân tươi cười, Phạm-thị thầm rủa: « Con mẹ mi, năm nào cũng đẻ, như heo nái ...» rồi đứng lên theo chân Bùi Đắc Tuyên ra. Đến ngoài cửa điện, Phạm-thị chợt dừng bước hỏi :

- Cậu ơi ! Việc phong Thái tử và Vương tước tới đâu rồi ?

Tuyên nhăn mặt, nói nhỏ :

- Chưa định ǵ ! Nhưng đám quan vơ Tây Sơn đă chịu làm hậu thuẫn để xin với Hoàng thượng. Chắc nội nhật năm nay là thành. Trần Quang Diệu cũng đồng t́nh, nay chỉ đợi tin Ngô Văn Sở.

Huệ truyền cho Phạm-thị hôm sau đặt tiệc đăi món « óc nghé » cho bọn quan văn vơ đến từ Đàng Ngoài, trong đó có Phan Huy Ích đích thân mang thư của Nguyễn Thiếp vào Phú Xuân cho Huệ. Món « óc nghé » là một món chỉ Phạm-thị làm mới mang đủ hết cái hương vị đặc biệt của vùng An Cựu phủ Qui Nhơn. Nghé không được quá non, quá già, phải đúng năm tháng, và là nghé đực. Óc lấy ra làm thế nào cho nguyên lành, được ướp bằng những loại rau thơm ép thành nước, trộn với sả và những gia vị mà Phạm-thị nhất định không chỉ dẫn cho một ai biết. Ngày trước, Phạm-gia đăi Huệ món này sau chiến thắng Phú Yên cách đây một giáp. Huệ khen ngon th́ Phạm-lăo gọi con gái ra, bảo : « ... nó làm đấy. Tướng quân thích, lăo cho nó về hầu, muốn ăn lúc nào cũng được ! » Huệ gật đầu chịu. Sau này thoát được bàn tay Nguyễn Nhạc ở Qui Nhơn, Phạm-thị về Phú Xuân nhưng chỉ gặp Huệ mỗi lần Huệ thèm món « óc nghé ». Có lần trộn gia vị, Phạm-thị bỏ cả các chất khích dương, nhưng ăn xong Huệ lại hấp tấp bỏ về ngay, chuyện chăn gối ăn nằm với Phạm-thị từ ba năm nay không có. Trong khi đó, Ngọc Hân đẻ cứ ba năm đôi, nay lại có mang, nh́n đă thấy bụng. Phạm-thị than thân trách phận, rồi đem dạ căm thù chẳng những chỉ Ngọc Hân mà c̣n tất cả những ai đến từ Đàng Ngoài. Và Đàng Ngoài đối với nàng là kể từ Quảng Ngăi trở ra, v́ đó là nơi chôn rau cắt rốn của họ Bùi bên ngoại nhà nàng.

Trong bữa tiệc ở Tây cung, Huệ gọi Ngọc Hân đi theo, cho vời cả Danh Kỷ và Bùi Đắc Tuyên, cùng với bọn Dũng, Tự, Thức và Phan Huy Ích. Huệ cầm bức thư của Nguyễn Thiếp, nốc một chén rượu, nói lớn:

- Tốt thay ! La Sơn phu tử đă nhận làm đề điệu kỳ thi tháng tám năm nay ở Nghệ An. Lần này thi, thi bằng chữ Nôm. Ngoài ra, ta phong Phu tử làm Viện trưởng viện Sùng Chính, phải huy động người dịch ngay ra Nôm các sách Luận ngữ, Đại học, Trung dung...

Nheo mắt nh́n Kỷ, Huệ gật gù :

- Chữ Nôm, ấy là ư quan Trung thư, mà cũng là ư ta và ư Phu tử. Thái sư thấy có ǵ phải bàn lại không ?

Tuyên cúi mặt lắc đầu. Huệ nh́n mái tóc bạc của Tuyên, ḷng bỗng thương một ông già đă thi sáu lần cho đến năm sáu mươi tuổi mà vẫn không đỗ, suốt đời bực dọc về chuyện cử nghiệp dở dang. Gắp vào bát Tuyên một miếng óc rán cháy xém, Huệ thân mật :

- Tháng nào Thái sư được thất thập, vào cái lớp người cổ lai hy nhỉ ? Dịp đó, để ta làm lễ thượng thọ cho, đừng từ chối phụ ḷng ta ...

Huệ vui, lại uống rượu ừng ực, đùa bắt Ngọc Hân phải nếm « óc nghé ». Phạm-thị cười tươi như hoa, xẻ vào bát Hân, miệng nói :

- Nào, mời Bắc cung Hoàng hậu, xem bọn người man rợ chúng tôi ăn uống làm sao !

Hân không biết Phạm-thị chợt nghĩ đến một miếng óc nghé có thêm chút thuốc độc của bộ lạc Sa Huỳnh, uống vào không chết ngay mà cứ chết từ từ, chết không cứu được. Nhưng Phạm-thị cũng chẳng ngờ là Hân ngọt lời vâng dạ, nhưng trong bụng lại thầm nhiếc : « Bắc với Tây, cung với điện. Ta là công chúa nhà Lê tên Ngọc Hân, trả cho bọn mọi rợ bay cái ngôi Hoàng hậu ! »

*

Huệ tự ḿnh chống sào đẩy thuyền ra, rồi lấy mái chèo chọc xuống nước, bẩy lên, chân đạp vào chiếc then gỗ ngang, thái dương hằn lên những gân máu chạy chéo xuống tai, phập phồng theo nhịp tay đều đặn . Nắng đă lên ngang đầu những ngọn cây, nhuộm một màu vàng tươi trên những mái dạ thấp thoáng nằm an b́nh tựa những thớt voi c̣n ngủ. Thôn Vĩ xanh mướt như một viên ngọc nằm ngoan ngoăn trên lồng ngực phập phồng một nàng ca kỹ vừa quá đi cái tuổi chỉ mơ mộng. Tuổi của thành Phú Xuân, hết mơ mộng sau những chiến thắng nhanh chóng và hiển hách, đă bắt đầu biết tính toán, mưu đồ, biết ngó trước nh́n sau, và biết nghĩ đến những điều xa xôi qua từng bước cụ thể, từng liên minh quyền lợi, gốc gác. Phần Huệ, Huệ không chỉ c̣n là một ông tướng bách chiến bách thắng. Huệ nay là Vua. Là Quang Trung Hoàng Đế với mọi cái rối rắm của quyền lực nội bộ. Lắm lúc, Huệ bực ḿnh, dọa rằng sẽ đ̣i Lưỡng Quảng bằng đường quân sự, gây sự can qua với bên ngoài để yên bên trong. Vả lại, Huệ nhắc, miền Nam vẫn c̣n dưới tay bọn giặc Ánh. Những dịp ấy, Huệ gắt với bọn bề tôi : « Thế mà các ông chưa dẹp xong giặc, đă chỉ nghĩ đến tranh giành với nhau ư ! ».

Hôn nhân gán ghép giữa đám quân tướng Qui Nhơn bơ vơ đi t́m một ư thức hệ và bọn sĩ phu vẫn chênh vênh trên bờ vực. Sĩ phu dưới trướngï, chỉ trừ Kỷ là người Đàng Trong, đều gốc từ Bắc hà. Ngay giữa họ với nhau, cách nh́n chung cũng đ̣i hỏi nhiều nhượng bộ từ mọi phía. Huệ bảo với Ngọc Hân :

- Về văn thần, Nhậm và Thiếp giúp ta giữ bờ cơi, dựng nên nghiệp đế. Chuyện mười, mười lăm năm sau giữ được nghiệp là nhờ tay Nguyễn Huy Tự. C̣n Đế nghiệp Tây Sơn từ đó có thêm một vài trăm năm nữa hay không, cái đó tùy vào trí tuệ của Trọng Thức.

Ngọc Hân ngước lên, mắt ḍ hỏi. Huệ trầm giọng:

- Thức đề ra chế độ gọi là Quân Chủ Lập Hiến. Dân ư phải làm thế nào phản ánh trong Hiến Pháp, và Vua dẫu có, nhưng chỉ có để thể hiện dân ư, có như biểu tượng một quốc gia. Một khi thiên hạ yên ổn, thể chế đó có khả năng giữ được rường mối thái b́nh cho hàng dân. Có Hiến Pháp là quan trọng, rồi có tinh thần thể hiện Hiến Pháp, tạo điều kiện cơ bản để thực sự tạo ra một kỷ nguyên mới. Vua trở nên thứ yếu. Một kẻ quá nhiều cá tính, như ta chẳng hạn, không phải là một vị Vua tốt trong kỷ nguyên đó. V́ thế, ta mới chọn Quang Toản làm thái tử. Nó kém nhất trong đám anh em...

Hân nghe Huệ nói, thấy bóng cha ḿnh là Lê Hiển Tông lại chập chờn đâu đây, buồn bă thốt lên :

- Thế th́ như Phụ Vương tôi à ? Là Vua nhưng suốt đời người chỉ mong thực sự thành Vua. Nhớ đến nhà Trịnh, Hân rơi nước mắt, tiếp - Vua mà bị ức hiếp th́ làm Vua làm ǵ ?

Nh́n Hân, Huệ chậm răi :

- Ở kỷ nguyên mới th́ khác, làm ǵ có chuyện đó. ư dân nào ức hiếp ai ? Vua tốt là v́ Vua không tùy tiện làm ǵ th́ làm.

Hân xin phép lui ra, cắn răng nghĩ đến con ḿnh là Cương, thầm nhủ : «... không, không thế ! Nhà Lê dẫu chỉ có nửa ḍng máu, con vẫn sẽ là một ông Vua, như đức Thái Tổ. Không cần Chúa, và cái Hiến pháp ǵ đó... »

Huệ ngừng tay bơi, nhớ lại lời ḿnh nói với Ngọc Hân, bất chợt hiểu rằng muốn thành một vị Vua tốt - một minh quân - th́ phải biết làm ǵ để định ra cái giới hạn giữa uy lực và quyền lợi của mỗi người dân. Mặc cho con thuyền lênh đênh không định hướng, Huệ ngả ḿnh xuống nằm, ngửa mặt nh́n lên trời xanh lồng lộng.

Hồi tưởng lại hai năm vừa qua, Huệ nghiêm khắc đánh giá lại chính bản thân ḿnh và những quyết định đă làm. Cắt đất phong cho Quang Thùy, Quang Bài ? Danh thế nhưng thực là để thưởng công cho Trấn thủ Bắc thành và Trấn thủ Thanh Hóa. Không sao. Chính quyền trung ương mạnh, không thể có vấn đề. Đuổi quân Ánh khỏi Phan Rí ? Chuyện đó phải làm để lấy lại ḷng tin cho đội quân Nhạc chỉ huy. Sai Diệu đánh đến Ai Lao ? Đó là phá tan ư đồ của em Lê chiêu Thống là Duy Chi cầm quân Cần Vương ở Cao Bằng. Thế là vừa dẹp cho sạch mầm mống, vừa nhân tiện bắt voi, cướp vàng bạc, ngọc ngà mang về. Giao thiệp với Tây dương ? Chưa đến đâu ! Việc Nhạc đánh phá Hội an khi xưa cũng như lần tàn sát người Tầu ở Gia Định vẫn c̣n làm cho họ ngần ngại. Đến nay, chỉ có dăm ba thuyền Bồ đào Nha vét hàng ở Quảng Châu mang đến bán mà thôi ! Mở cửa thông thương ? Phía biên giới Bắc hà, chợ búa đă mở lại tại bốn nơi, hàng hóa lưu thông. Chính sách khuyến nông ? May được mùa, dân khí có hưng lên, nhưng nạn đói năm nào cũng đe dọa v́ lụt lội ! Có lẽ phải thẩm xét việc thủy lợi cho vùng đồng bằng sông Nhị. Chính sách lập học ? Việc học là lâu dài, nhưng Sùng Chính viện đă dịch được bộ Tiểu học và Tứ thư gồm ba mươi hai tập ra chữ Nôm, và nay đang tiếp tục dịch Kinh Thi, Kinh Thư và Kinh Dịch. Đồng thời, Trọng Thức cũng chuyển tất cả ra chữ Quốc ngữ, mặc dầu đám nho sĩ vẫn ngấm ngầm tẩy chay.

Trong triều, nội bộ Phú Xuân vẫn chưa vào thể thống nhất. Văn quan người Đàng Trong quá ít, trong khi đó th́ ngược lại, vơ quan quá đông. Gia đ́nh họ Phạm, đứng đầu là Phạm công Hưng, liên minh chặt chẽ với Bùi Đắc Tuyên. Trần Quang Diệu có người vợ họ Bùi, tên thị-Xuân, hẳn là hậu thuẫn cho hai nhà Phạm - Bùi, đang dần dần kéo về phía ḿnh những hổ tướng như Lê Trung, Nguyễn văn Hưng.

Chính dưới áp lực của đám vơ biền này mà Huệ đă lập Quang Toản mới chín tuổi lên làm thái tử vào cuối năm Canh Tuất. Việc này, Trần Danh Kỷ và Vũ văn Dũng đă can gián hết lời. Sau lễ tấn phong, Ngọc Hân có vẻ giận, xin được lui về Bắc cung không dính dáng đến việc thảo chiếu biểu như xưa. Về phần Tự và Thức, họ dẫu khôn ngoan tránh né, nhưng vẫn là hai cái gai dưới con mắt Bùi Đắc Tuyên, lúc nào cũng bị coi như người « nước ngoài », và có dịp là dè bỉu ra mặt, chẳng nể nang ǵ.

Ngoài cơi, việc bang giao với nhà Thanh thành công qua sự khôn khéo của Ngô Th́ Nhậm. Vấn đề phải giải quyết là miền Nam c̣n dưới tay Nguyễn Ánh. Không phải là tay vừa, Ánh tổ chức lại Gia Định một cách chặt chẽ, mộ dân lập các nậu, đồn điền, mở xưởng đúc súng, đóng tầu, xây lại thành Gia Định, thi hành lệnh khuyến nông và tập hợp được đám xử sĩ Gia Định thành một khối đoàn kết. Dùng chính sách « tự thực kỳ lực » bắt lính lập đồn điền cày cấy, rồi lại mang kỹ thuật quân sự Tây dương do Bá đa Lộc và đám đánh thuê du nhập vào, Ánh tạo được một lực lượng khá hùng mạnh, nhất là đội thủy binh rơ ràng có khả năng áp đảo được Tây Sơn. Để đối phó, Huệ cho chiêu dụ bọn thủ lănh cướp biểàn Tề Ngôi, tục gọi là Tầu Ô, phong làm Thống binh. Ra công làm những « Đại hiệu thuyền » chở được voi, trọng tải lên đến một trăm năm mươi tấn, rồi loại thuyền « Địch quốc » có trang bị đại pháo, Huệ nhằm khắc phục yếu kém của ḿnh trong một trong một thời gian ngắn. Đến tháng hai năm Nhâm Tư, Huệ chuẩn bị được hai mươi vạn quân, sẵn sàng vào đánh Gia Dịnh. Lực lượng Ánh lúc đó quân bộ có mười một vạn và thủy binh có hai vạn sáu ngh́n người. Tháng trước, Ánh đánh trước, bất ngờ mang một trăm hai mươi tám chiến thuyền đột kích đốt thủy trại Thị Nại, thu vũ khí, lương thực rồi rút về. Nhưng lần này Huệ sợ. Sợ chẳng phải là v́ lực lượng của Ánh mà là v́ Nhạc viết thư báo rằng quân dân hai phủ Quảng Ngăi và Qui Nhơn không dám phản công, thấy giặc là bỏ trốn.

Huệ ngồi dậy, tay với lấy mái chèo, khuấy ṿng cho thuyền quay mũi, nhắm bờ chèo vào. Quân dân hai phủ sợ giặc ? Không có lư, dân Qui Nhơn xưa nay vốn là dân thượng vơ, chuyện sợ chắc là không ! Hay họ mất tin tưởng vào Nhạc. Có thể. Nhưng đất là đất Đại Việt, đâu phải chỉ là đất của Nhạc. Hay họ ngỡ là Nhạc thua, Huệ sẽ không cứu. Đúng, chắc thế. Và v́ vậy họ mất tinh thần. Nếu Huệ để mặc cho Nhạc chết, th́ việc ǵ đến họ mà họ phải liều ḿnh.

Ngẫm nghĩ, Huệ càng thấy thấm thía hậu quả của việc nồi da nấu thịt hơn ba năm trước. Tướng Tây Sơn có kẻ đi hàng Nguyễn Ánh, có người xin lui về cày ruộng. Đông Định Vương Nguyễn Lữ, Tiền kích Du tướng quân Vơ Toàn Nhật và cả Chúa Út chắc cũng đều chết oan v́ vụ tương tàn nhà Tây Sơn. Huệ cắn răng, chèo mỗi lúc một nhanh, môi mím chặt, mặt bạnh ra, những sợi tóc quăn cứng ánh lên như giây thép dưới ánh mặt trời.

Khi đă quyết những việc phải làm, Huệ như mũi tên bật tới phía trước, có phương có hướng chứ không để như con thuyền lênh đênh không lèo lái trên ḍng sông Hương mới cách đây chừng dăm khắc.

*

Đợi đến khi Ngọc Hân đọc xong, Huệ nh́n Thức và Tự, giọng diễu cợt :

- Thế nào ? Các vị thấy thế được chưa ?

Tự vui miệng :

- Bắc cung Hoàng hậu chữ nghĩa tôi luyện đă công phu lắm, thần không thêm được ǵ.

Ngọc Hân cười :

- Không phải tôi viết. Chính tay hoàng thượng đă thảo ra hịch này.

Mới năm trước, Huệ viết lách c̣n như người ta vật lộn, sáng sáng vẫn ngồi học chữ, đọc những bản dịch Nôm, sách Tiểu Học và Tứ Thư do Nguyễn Thiếp đưa vào. Thức và Tự đều ngỡ ngàng, chưa biết nói ǵ th́ Huệ cất tiếng :

- Các thầy xem lại, đoạn ta viết: ...Như tên Chủng đê hèn kia đă phải lẩn trốn sang những nước tầm thường phương Tây, th́ có ǵ là đáng kể. C̣n như đám dân ươn hèn Gia Định, nay dám ngóc đầu dậy mộ binh, tại sao các người sợ hăi chúng như vậy, tại sao tinh thần các người khiếp đảm đến thế ?

Thức hắng giọng:

- Mắng thế, nhưng sau lại khích lên, cũng được! Duy có đoạn sau - Thức đọc - «...Trẫm sẽ đập tan bọn giặc cựu Nguyễn dễ dàng như bẻ một cành củi khô, đập một cây gỗ mục...Như thế để ai nấy hiểu rơ là trẫm cùng Hoàng đại huynh là hai anh em ruột, là cùng chung một ḍng máu. Trẫm không bao giờ quên điều đó »- liệu có nên chăng? Nhắc lại chuyện tương tàn khi xưa lại khơi ra ân oán, có được lợi ǵ ?

Huệ cúi đầu ngẩm nghĩ, rồi chặc lưỡi, thở dài :

- Ta chỉ muốn cho quân dân hai phủ rơ rằng nhà Tây Sơn là một. Bất trung với Nhạc cũng là bất trung với ta. Điều làm cho ta lo hơn cả là lần đầu quân dân Qui Nhơn hèn nhát bỏ trốn... Sự khiếp đảm ấy phải chăng là dấu hiệu đầu tiên của tinh thần suy nhược ? V́ thế ta không thể chần chừ được. Dẫu mùa này gió chướng không thuận lợi cho đường tiến quân của thủy binh, ta vẫn phải đánh ngay.

Huệ ngưng nói, nh́n vào khoảng không, rồi nghiến răng :

- Cũng v́ sợ quân dân hoang mang, ta thêm «...các người chớ nhẹ dạ nghe những lời phao đồn về bọn người Tây dương. Tài giỏi ǵ bọn chúng ? Mắt chúng là mắt rắn xanh, chúng chỉ là những xác chết trôi từ biển Bắc về đây, các người nên hiểu như thế ! Những tầu bằng đồng, những khinh khí cầu của chúng th́ có ǵ kỳ lạ mà phải đệ tŕnh lên trẫm biết ? ...»

Thức nh́n Huệ, ngập ngừng:

- Về khinh khí cầu, để một tháng th́ thần cũng chế tạo ra được. Nhưng đúng là tầu bằng đồng của chúng có lợi hại, và nhất là thuốc súng Tây dương bắn mạnh và có tầm xa hơn của ta. Hoàng thượng đợi thêm dăm tháng cho đến mùa thuận gió, chỉnh đốn lại thủy binh vừa bị thiệt hại ở Thị Nại, dùng thời giờ đó t́m cách chế thuốc súng tốt hơn, thế có phải là diệu sách không ?

Mắt cau lại, Huệ nắm thành ghế bóp như muốn nghiến vụn ra, quay hỏi Tự :

- Thầy nghĩ sao ? Thầy đă từng chạm trán với chúng ở Gia Định, nói cho ta nghe.

Tự đáp, giọng trầm tĩnh :

- Thủy quân của chúng mạnh, nhưng bộ binh không phải là đối thủ của ta. Duy có thành Gia Định, bề ngoài h́nh thể theo bộ vị bát quái, nhưng ở trong chúng pḥng ngự theo cách Tây dương, chưa biết đánh phá có nhanh được không ? Nhưng giả thử ta vây để tuyệt lương, th́ chỉ ba bốn tháng cũng lấy được Gia Định. Đám đánh thuê Tây dương nay bỏ đi khá nhiều, chỉ c̣n Bá Đa Lộc và dăm tên, không đáng kể. Đánh lần này, Hoàng thượng phải như đánh rắn, đánh cho dập đầu. Thần thiển nghĩ, quân bộ ta chia làm hai đạo, một từ B́nh Thuận xuống, và mượn đường Chân Lạp đi vào biên giới, đạo thứ hai đánh thốc lên, hai mũi ḱm tiến vào vây Gia Định th́ chỉ sáu bẩy tháng là b́nh định được...

Huệ mừng rỡ reo :

- Đúng như lời Ngô th́ Nhậm, văn và vơ là một. Thầy chuyên cầm bút mà nghĩ hệt như ta là kẻ chỉ biết cầm gươm. V́ quân bộ là chính nên xuất thủy binh mùa gió chướng là nhằm tạo bất ngờ, giặc không tính đến nên ta mới có cơ thắng...

Ra lệnh truyền hịch đến quân dân hai phủ Qui Nhơn và Quảng Ngăi, Huệ chỉ cho Thức chiếc kỷ bên cạnh bắt ngồi. Huệ nhỏ nhẹ :

- Thầy Thức, xưa thầy xin dùng Quốc ngữ, nay thầy đề nghị đợi đến gió mùa mới xuất quân. Cả hai sách ta đều bác đi, thầy có oán ta không ?

- ...

- Hai tháng nữa, hết gió chướng nhưng lại đúng gió ngược, ta để thủy binh đi trước rồi mới cho bộ binh xuất trận. Từ nay đến lúc đó, ta sẽ nghe thầy, và lại nghe một việc quan trọng nhất. Thầy từng bảo ta, đừng đợi đến lúc làm Vua rồi mới hỏi làm Vua để làm ǵ ? Thầy c̣n nhớ không ?

Thức gật đầu. Huệ lại cười, tiếp :

- Rồi khi ta hỏi làm sao để biết cái phải làm ǵ th́ thầy đáp «...phải sống một cuộc sống b́nh thường, từ đó mới thấu hiểu được niềm hạnh phúc của những kẻ b́nh thường ». Bây giờ ta muốn thử một cuộc sống b́nh thường, ta phải làm thế nào ?

Thức nh́n lên , ngẫm nghĩ rồi đáp :

- Người ta quí nhất là tính mạng. Kẻ b́nh thường sợ đao binh, nhưng Hoàng thượng th́ lại thừa biết chuyện sống chết với binh đao rồi. Kẻ b́nh thường c̣n sợ mất mạng v́ đói. Chắc Hoàng thượng không biết thế nào là sợ chết đói, và có biết th́ mới hiểu miếng ăn thực sự là ǵ !

Gật gù, Huệ lẩm mhẩm :

- Được, ta nhịn ăn ư, được...

Ngọc Hân bật cười :

- Nhưng khi Hoàng thượng muốn ăn lại gọi. Thế th́ làm sao biết được cái sợ chết đói ?

- Đúng ! Đói đến có thể chết mà không làm ǵ được th́ mới là sợ chết đói.

Nh́n Tự cầu cứu, Huệ tiếp :

- Nhưng ta, ta làm thế nào ?

Ngẫm nghĩ một chặp lâu, Tự cúi đầu thưa :

- Làm thế này ! Hoàng thượng nhịn, nhưng không được gọi ai, giao tính mạng ḿnh vào tay một người như kẻ bị đói phó thác sự sống chết cho cơ may do trời định. Cứ đánh một cái ch́a khóa nơi Hoàng thượng nhịn ăn, giao cho một ai đó. Khi đến cái giới hạn của sự sống và cái chết, chỉ có người đó có thể cứu Hoàng thượng, hoặc để mặc cho Hoàng thượng chết đói...

Cười lên ha hả, Huệ nh́n Ngọc Hân, nói lớn :

- Thế th́ Hoàng hậu giúp ta làm việc này nhé ! Đừng có phụ ḷng ta.

*

Giao Quang Cương vào tay nhũ mẫu, Ngọc Hân lẩm bẩm : « Ta xuống cung Long Chính. Hoàng thượng đă nhịn ăn được năm ngày rồi ! ». Nói xong, Hân biết ḿnh hớ miệng, dối :

-...nhịn ăn để chữa bệnh mà !

Chỉ có Thức, Tự và Hân biết việc Huệ nhịn ăn để hiểu thế nào là nỗi sợ chết đói của những kẻ b́nh thường. Ngay cả với Phạm Hoàng hậu, Huệ nói thác là Thái Y mách cách trị những cơn đau ruột thỉnh thoảng Huệ lại bị. Hân bước ra ngoài, tay nắm chặt chiếc ch́a khóa, chân men theo ven hồ, thầm nhủ cả tính mạng ḿnh lẫn ba đứa con đều nằm trong tính mạng của Huệ ở Phú Xuân này. Thức đợi sẵn, đi đến mở một ô vuông trên cánh cửa bằng gỗ gụ, rồi lách sang đứng một bên.

Nh́n qua ô cửa, Hân thấy Huệ bất động, lưng dựa vào tường, hai mắt nhắm nghiền dưới ánh sáng ngọn bạch lạp hiu hắt vàng bệch. Ngước lên, Hân nghe tiếng Thức th́ thầm :

- Hai hôm trước, Hoàng thượng c̣n ḅ đi lùng dán, thạch thùng... trong điện. Ngài bắt được, ăn sống, nhưng lại nôn mửa ra. Hôm qua, ngài chỉ uống nước, cả ngày chỉ đủ sức chửi có ba câu, không như mấy hôm đầu la hét quát mắng...

Hân bỗng thỏa măn, miệng nhếch lên cười. Thức tiếp :

-Tâu Hoàng hậu, hôm nay Hoàng thượng ngồi một góc, chỉ thỉnh thoảng tay chân mới đụng đậy. Tôi nghĩ chắc thế là đủ rồi...

Bỗng Huệ như trực giác thấy Ngọc Hân ở đâu đây, quơ tay lên vẫy, rồi lại mệt nhọc lả ra, miệng mấp máy cầu khẩn. Hân thầm nghĩ, thế là hết oai phong nhé ! Nhớ lại đêm động pḥng ở lầu Tử Các và cái đau đớn tủi hổ khi Huệ đẩy ḿnh chúi xuống, xách cho chổng mông lên rồi đâm vào như thúc kích để trả thù, Hân trả lời Thức, giọng ráo hoảnh :

- Tôi lại không mang theo chiếc ch́a khóa !

Huệ bỗng cựa ḿnh, lết dần về phía cửa, hổn hển, cứ được dăm ba thước lại phải nghỉ để thở. A, cái đói. Bây giờ mi là địch thủ của ta. Xưa nay, ta luôn luôn nhủ ḿnh rằng khóc nhục, than hèn, rên yếu đuối. Đến ngày thứ tư, ta khóc, than và rên rỉ. Ta lại c̣n sợ nữa. Ta biết là ta chết th́ cả triều đại Tây Sơn này cũng sụp, và bọn chúng bay phải chết theo ta. Vậy, đứa nào dám giết ta ? Không. Không một đứa nào ! Nhưng ta vẫn sợ. Sợ chúng bay nhân ta vắng mặt, gây gỗ can quan, đánh lộn bậy, đốt phá, để mất chiếc ch́a khóa. Sợ con mụ họ Phạm nổi cơn ghen và giết Ngọc Hân. Ta lo. Ta lo nhỡ Hân để cho đám con ta là Cương, là Quí chơi, lỡ tay vứt mất chiếc ch́a khóa th́ sao.

Ô, đầu ta, cái đầu ta bắt đầu loạn rồi. Này, có chất ǵ ứa ra làm xót ruột thế này. Quan thị y đâu ? Thị dược đâu ? Bay để Quang Trung Hoàng Đế khổ thế này à ? Thôi, cho ta đánh đổi. Ta đổi Vĩnh Trấn lấy một đĩa óc nghé. Không à ! Vậy th́ Cao Bằng - Lạng sơn lấy ba bát cơm trộn mắm. C̣n Thanh - Nghệ, ta không đổi đâu ! Ta định xây Đế đô ở Nghệ. Đất đó là đất tổ ta họ Hồ, sau đổi ra Hà, và lưu lạc vào Tây Sơn th́ lại thành họ Nguyễn. Họ mẹ ta. Bác ta là Quận He đấy. Cũng công hầu nhà Lê, có kém ai. C̣n ta, ta là pḥ mă, lấy Ngọc Hân về hầu hạ, quắc mắt lên là cha con Lê Hiển Tông xám mặt cúi đầu.

Thanh - Nghệ và thêm cho cả Quảng B́nh, đổi lấy một miếng cháy bôi mỡ nhé ! Thế mà bay cũng nói không à ? Ta sắp chết sao ? Bớ Ngọc Hân. Ch́a khóa đâu, mở cho ta ra. Hay mi cũng phản ta rồi. Tự và Trọng Thức lập mưu giết ta với mi chăng ? Đúng, đúng rồi. Thị vệ, có bọn tạo phản, giết chúng cho ta... Nhưng giết chúng để làm ǵ ? Huệ mơ màng tự hỏi ḿnh th́ mắt hoa lên, thấy Vũ văn Nhậm bị trói ở băi Tây Long. Nhậm trợn mắt :

- Giết ta để làm ǵ ?

Huệ nghiến răng :

- Để từ rày ta chỉ lo một mặt phía nam Phú Xuân v́ bố vợ mi ở Qui Nhơn. C̣n mi là chàng rể, mi c̣n sống ở phía bắc là ta c̣n phải lo thế gọng ḱm. V́ thế ta phải giết mi !

Nhậm hét lên, và Chỉnh ở góc pḥng, mặt mũi máu me hỏi :

- Thượng công sai Nhậm giết tôi. Tôi phản hay chính Thượng công phụ tôi ?

- Mi không phản lúc đó, nhưng để mi ở Bắc hà hai năm sau th́ mi cũng sẽ phản. C̣n ta phụ mi ? Biết mi sẽ phản th́ ta có phụ cũng là luật chơi mà thôi. Giá khi mi dẹp được Trịnh Bồng, mi đừng chịu nhận tước Quốc công của nhà Lê, vẫn cứ nhân danh Hữu quân Tây Sơn rồi đợi lệnh ta, th́ ta lấy danh nghĩa ǵ mà giết mi được ? Giết mi, ta tiếc lắm chứ. Giả thử có mi, th́ về thủy binh ta có lo ǵ thằng Chủng. Thủy binh ta mạnh, tiếp ứng được Gia Định th́ ta đâu có mất Thái bảo Phạm văn Tham. Chính mi, mi chết là phụ ta ... Mà ta đói thế này, chắc cũng sắp gặp mi ở dưới tuyền đài rồi.

Huệ lại thở, nước mắt ứa ra đầm đ́a, tay cố vẫy, giơ lên rồi lại rơi xuống tuyệt vọng. Thức nói lớn, giọng hoảng hốt :

- Hoàng hậu đi lấy ch́a khóa đi. Không đợi được thêm nữa đâu ! Có mệnh hệ ǵ th́ chúng ta đều chết hết.

Nh́n Huệ lả người trên mặt đá hoa lát điện, mắt đă nhắm nghiền, thở thoi thóp, Hân lạnh lùng :

- Hoàng thượng muốn đến ranh giới sự chết, để hiểu cái đói và nỗi bấp bênh của sinh mạng đám hàng dân. Ngài chắc sẽ được như ư. Tôi về, sáng mai quay lại, bây giờ khuya rồi đi tới đi lui sợ điều tiếng dị nghị.

Một đứa thị nữ nấp sau bức trướng nghe rồi vội vă chạy về Tây cung báo. Phạm hoàng hậu nghe xong, rủa « ...con khốn nạn, được rồi ! »

*

Sau sáu hôm không được ăn, Huệ rạc người đi, nhưng chỉ được uống cháo có đổ sâm trong hai ngày liền. Ngày thứ ba, Huệ mới bắt đầu ăn cơm, dần dần lại sức, sai người qua Tây cung bảo Phạm hoàng hậu làm cho món óc nghé. Huệ nh́n Thức, trầm ngâm :

- Bài học đói là bài học lớn nhất của trẫm, cám ơn thầy. Từ nay, trẫm biết bụng hàng dân, hiểu ra cái lẽ thịnh, loạn. Khi đói, quả người ta mất hết nhân phẩm và lư lẽ. Thầy biết không, trẫm đói quẫn trí oán cả thầy, cả Tự, rắp tâm sẽ chém cả hai. Thế th́ nói ǵ đến dân chúng. Họ đói, họ oán trời, rồi tất nhiên oán trẫm, có làm loạn cũng không lấy ǵ làm khó hiểu ! Họ lại đâu chỉ đói một ḿnh. Cả nhà đói. Cả làng, cả huyện đói. Ghê thật, và trẫm hiểu được những cái quyền dân thầy từng nói, không c̣n lờ mờ như trước. Đúng. Cái quyền tối thượng của mỗi người dân là quyền sống. Và sống có nhân phẩm th́ không phải đói, phải xin, phải cầu cạnh ǵ ai. Câu thầy bảo làm vua phải biết là để làm ǵ nay trẫm đă hiểu ...

Huệ đứng dậy vái, nhưng Thức đă vội nghiêng ḿnh chắp tay vái lại, miệng kêu :

- May thay. May cho thiên hạ !

Thời gian sau đó, mắt Huệ bớt rừng rực lửa, cung cách độ lượng, không bàn chuyện vào Gia Định dẹp lực lượng Nguyễn Ánh, bỏ ra mấy buổi liền để bàn với Tự về cách chống đói và tiềm năng kinh tế của Đại Việt. Về phần Thức, Huệ giao cho trách nhiệm t́m những kẻ c̣n trẻ cầu học cầu tiến, dự định gửi họ sang Pháp lan tây và Anh quốc. Gọi Kỷ và Tuyên vào, Huệ ướm hỏi họ về vấn đề cho giáo sĩ tự do giảng đạo, và để cho giáo hữu mở trường dậy học ở mọi huyện.

Xế chiều, Huệ sang Tây cung, cho Tự, Thức và Ngọc Hân đi theo. Trầm tĩnh hẳn, Huệ nhẹ nhàng phủ dụ Phạm hoàng hậu chứ không hắt hủi như xưa, gọi đám Toản, Thùy và Bàn ra hỏi việc học, ḷng có chút ân hận đă sao nhăng con cái những năm vừa qua. Đến khi dọn tiệc ra, Phạm hoàng hậu chắp tay thưa :

- V́ Hoàng thượng gọi gấp, lại chỉ t́m được có một con nghé, cho nên tôi làm thêm món miến gà là món Đàng Ngoài để khoản đăi Bắc cung hoàng hậu và các vị văn thần Bắc hà. Xin cứ tự nhiên.

Đang mải nghĩ ngợi về phản ứng của đám quan vơ đối với sự ḥa hoăn khoan nhượng các giáo sĩ Gia Tô, Huệ chẳng nói chẳng rằng, cắm đầu ăn ngấu nghiến, nhưng mắt đăm đăm nh́n vào khoảng không. Chưa thấy Huệ cho phép, mọi người cúi đầu lẳng lặng đợi. Miệng khô, Huệ với một bát miến, húp nước. Tiếp tục ăn được dăm ba miếng, Huệ bỗng kêu nhức đầu. Thế là không một ai đụng đến những bát miến gà c̣n nóng, và cũng chẳng có người nào để ư thấy Phạm hoàng hậu mặt tái mét, cúi mặt không nh́n lên.

Về đến cung vua, Huệ sai đóng cửa lại, kêu :

- Gió chướng độc lắm. Khéo không lại bệnh đấy !

Trên thành Phú Xuân, gió khi thổi khi ngừng, không có phương hướng nhất định, lắm lúc lại xoắn vào nhau quay cuồng gào lên điên dại.

Quả gió chướng là gió độc. Huệ ngă bệnh tối hôm đó, đầu nhức, người ra mồ hôi như tắm. Y quan vào bắt mạch, cho thuốc. Thuốc uống xong, Huệ đỡ. Nhưng mấy ngày sau, những cơn nhức đầu lại quay lại. Rồi kèm với nhức đầu là những trận đau bụng. Y quan không chẩn được bệnh, cầu cứu bọn đồng cốt. Huệ đuổi ra. Mấy ngày sau, Phạm hoàng hậu treo cổ tự vận nhưng ai cũng dấu, không cho Huệ biết. Lúc đó, có những cơn đau làm Huệ bất tỉnh, mặt cứ sạm dần đi, miệng lở, môi khô, hai con mắt lồi ra nh́n như hai cục máu đông lại. Cho người về Qui Nhơn t́m An, người bạn gái thuở niên thiếu, Huệ đợi từng ngày. Có lẽ lúc đó, Huệ biết mạng của ḿnh đă đến chỗ tuyệt.

Phạm hoàng hậu rắp tâm đánh thuốc độc giết cả bọn «nước ngoài » vào chiếm chồng, chiếm vua nước Đàng Trong, mê hoặc triều đ́nh bằng những luận điệu huyễn hoặc. Mưu ấy, chỉ một ḿnh Bùi Đắc Tuyên biết. Nhưng oái oăm thay, chút nước trong bát miến gà ngay tầm tay Quang Trung trong bữa ăn ở Tây cung không hại được một ai khác ngoài vị Hoàng Đế cầm hết vận mệnh nhà Tây Sơn. Có lẽ Huệ biết ḿnh bị đánh thuốc độc v́ một hôm Huệ hỏi Tự :

- Cùng đi ăn ở Tây cung, có ai làm sao không?

Nghe Tự nhắc lại là hôm ấy chẳng có ai kịp đụng đũa, Huệ chỉ à lên một tiếng rồi không đả động ǵ đến nữa.

Huệ sai gọi Trần Quang Diệu ở Nghệ An và Vũ văn Dũng đang trên đường đi sứ sang Trung Quốc về gấp. Ngọc Hân ngày đêm bên cạnh Huệ, khóc thưa :

- Hoàng thượng có mệnh hệ ǵ th́ mấy mẹ con thiếp trông cậy vào đâu ?

Ngậm ngùi, Huệ nhỏ nhẹ :

- Trông vào Dũng, về Bắc Hà, đừng ở đây nữa!

Gọi Thức và Tự vào đứng bên giường, Huệ gượng cười :

- Đến ranh giới cuối của sự sống với cái đói, nay ta ghé lằn mức đầu tiên của sự chết bằng mấy miếng óc nghé và chút nước miến gà. Thầy thấy có buồn cười không ? Cái quyền lực ta c̣n đây, ta cũng chẳng biết làm ǵ với nó ? Ta giết kẻ hại ta, cũng chẳng thay đổi được ǵ, chỉ phá cho nát ngay cái sự nghiệp Tây Sơn mà thôi !

Ngừng lại để lấy sức, Huệ tiếp như than van, mắt nh́n Tự :

- ...Có cứu lấy ǵ được không ?

Tự ngẫm nghĩ rồi đáp :

- Rút về Đàng Ngoài, có Thiếp, Nhậm và bọn quan vơ như Dũng, Huấn, Sở, Lân th́ c̣n giữ được lâu ! Đàng Trong chưa đủ sức để đánh ta ngay...

Huệ buồn bă ngắt lời Tự :

- Kẻ làm được việc này là Diệu. Chỉ Diệu mới khiến được đám cựu thần Qui Nhơn thôi. Nhưng để làm chi ? Không nhẽ lại phân ra Trong, Ngoài, Nam, Bắc đánh nhau thêm một vài trăm năm nữa ? Bài học về cái đói đă dạy ta điều ngược lại, nghĩa là phải t́m cách cứu văn ḥa b́nh, chứ không phải là tiếp tục cuộc nội chiến đă manh nha từ thuở Mạc triều. C̣n cắn cấu lẫn nhau, c̣n nghèo, c̣n đói ...

Ngừng một lát, Huệ dặn Tự và Thức :

- Ta đi rồi, cả hai vị phải rời ngay Phú Xuân tránh nạn. Chúng sẽ ăn sống hai vị ngay !

Trần Quang Diệu về tới Phú Xuân, vội vào cạnh Huệ. Huệ thều thào :

- Ngươi gấp xây Trung đô ở Nghệ rồi kéo ra đó, nếu không th́ bọn giặc Gia Định vào, lũ các ngươi chết không có đất mà chôn. Việc tang ma, lẳng lặng làm cho nhanh, và hai ba tháng sau hăy báo cho thiên hạ rơ.

Gọi Ngọc Hân đến bên giường, Huệ ứa nước mắt :

- Duyên ta với nàng có thế. Nghĩ lại, tội cho nàng. Ta không nghĩ là nàng yêu ta. Nhưng dẫu sao, nàng cũng cho ta mấy mụn con đáng mặt vương đế. Phần ta, ta chỉ quí nàng, và cũng xin nàng quí ta là đủ. Người ta yêu - Huệ bật cười - chỉ muốn ta là một kẻ b́nh thường. Suốt đời, từ năm mười bảy đă làm tướng cầm quân cho đến nay là trên hai mươi năm, ta mới sống được sáu ngày nhịn đói có thể tạm gọi là b́nh thường. Nhưng khi chết, tất là ta chết như mọi người. Gọi người ta yêu đến để nàng thấy lúc cuối cùng này ta cũng trở thành b́nh thường như mọi người trước cái chết, nhưng sao nàng vẫn không đến ...

Bỗng từ ngoài không biết bao nhiêu là những con dán cánh vàng mật ong ở đâu bay vào điện nơi Huệ đang thoi thóp thở. Dán bay, cánh đập rào rào như tiếng mưa, khiến Huệ mở mắt, thều thào trong cơn mê sảng :

- Ai đấy ! An, An phải không ?

Chỉ có mái tóc Ngọc Hân run rẩy dưới ánh bạch lạp đang ngả nghiêng hắt lên tường bóng những con dán bay toán loạn. Tiếng Huệ nhỏ dần :

- An xem, chết thế này b́nh thường chứ hả ...

Đêm hôm ấy là đêm hai mươi chín tháng bảy âm lịch năm Nhâm Tí. Trên trời Phú Xuân, sao lấp lánh rồi từng trăm v́ sa xuống. Đó là những v́ sao chết cách đây hàng vạn năm ánh sáng, chờ đúng lúc rủ nhau về đón một linh hồn vừa rời thế gian. Như mọi người, rất b́nh thường. Kể cả chuyện đến phút cuôí cùng vẫn chỉ chờ đợi bóng người yêu. Nhưng nàng không bao giờ đến.

Ngọc Hân lủi thủi về Bắc cung, lấy bài thơ làm dở cho Huệ ra ngắm nghía. Nàng nhanh tay thảo ba chữ Ai Tư Văn, rồi viết tiếp :

« Công dường ấy mà thân nhường ấy

Cơi thọ sao hẹp bấy hóa công

Rộng cho chuộc được tuổi rồng

Đổi thân ắt hẳn bơ ḷng tôi ngươi »

Đó là bài văn tế chẳng phải cho riêng Quang Trung mà là cả cho triều đại Tây Sơn. Cái kỷ nguyên mới kia chỉ c̣n là một giấc mơ bám bụi. Ngay sáng hôm sau, Bùi Đắc Tuyên vây bắt Nguyễn Huy Tự rồi mang d́m xuống sông ở ngả Ba Śnh. Tự cười ằng ặc, chẳng phải là chỉ v́ bị sặc nước.

Hai trăm năm sau, một học giả t́m ra nguyên bản Hoa Tiên do Tự trước tác, một tập thơ truyện bằng chữ Nôm đặt t́nh yêu lên trên ṿng ràng buộc của luân lư phong kiến. Sau đó, một dị thuyết cho rằng Tự trốn chứ không bị Tuyên bắt, rồi già mà chết.