12 Đ̣n thù
Chợ Hương-qua sau mười năm binh lửa nay chỉ c̣n là một mảnh đất ven sông rải rác trên dưới độ hai chục hàng quán. Sáng tinh mơ, chợ c̣n thưa. Đâu đây, tiếng chửi bới dành chỗ của những người gánh hàng, tiếâng can gián, trộn vào tiếng ê a rao bán quà rong, là khúc mở đầu của một bản giao hưởng họp chợ ở nơi nào cũng có. Ḍng sông Lam uốn ṿng như ôm lấy bến Lịch dưới kia lững lờ trôi. Dăm ba con thuyền cặp bến, rồi nào là tiếng gà quang quác, tiếng chào hỏi, tiếng cười, tiếng nói bỗng chốc nhộn nhạo hẳn lên. Qua những tàn cây cành lá xum xê, ánh dương ló ra, ngần ngừ, uể oải như người đêm trước uống rượu say sáng phải dậy sớm.
Ngay chân chiếc cầu nổi dùng làm chỗ buộc neo thuyền, nhà sư ngồi đó như một pho tượng làm bằng đất thó. Chân đất, tay bưng b́nh bát, sư nh́n sông, nh́n nước, miệng mủm mỉm cười, hàm râu quai nón ngả mầu bạc phập phồng trên khuôn mặt thanh thản hồn nhiên. Một lũ trẻ từ góc chợ vừa reo vừa chạy lại.
Đợi sư ngồi xuống, bọn trẻ con đến bâu chung quanh, mắt hau háu nh́n, rồi xô đẩy tranh chỗ, căi nhau chí chóe. Vân vê bộ râu quai nón, sư khẽ rầy :
- Này, cứ căi nhau đánh nhau là ta không kể đâu. Có yên đi, ta mới kể.
Khoác tấm áo ṣng màu xám, người dềnh dàng nhưng tay thoăn thoắt, sư xếp hai cái bát không bên cạnh chỗ ngồi, rồi lần tràng, mắt nhắm lại. Đợi đến lúc đám trẻ con đâu đă ngồi vào đấy, sư mới mở mắt ra, miệng chậm răi, ề à :
- Hôm qua, kể đến đâu nhỉ. À, có phải là Hứa Sử đang hỏi Diêm Vương không? Đúng, có đứa nào nhớ hỏi thế nào không?
Trong số bọn trẻ đang nhao nhao lên, một đứa cao giọng đọc:
Xà vương giết hại vua cha
Qui y niệm Phật đạêng tha tội này
Có một tội, tội phụ thầy
Phật không cứu đặng, ta rầy khó bênh
- Đúng rồi. Thế là Hứa Sử hỏi :
Làm tôi buông thói chẳng ngay
Làm con không thảo giết, đầy vua cha
Lẽ thời tội ấy chẳng tha
Qui y sao lại thoát ra tội này ?
Đệ tử nếu phụ ơn thầy
Phật không cứu đặng lệnh rầy chẳng tha
Sư ngừng đọc, đưa mắt nh́n lũ trẻ, rồi ê a, tay nhịp vào mơ :
- Vậy th́ thầy hơn vua, cha
Tôi nghe lẽ ấy ḷng mà chưa thông ?
Bọn trẻ con lại kêu lên hỏi tại sao. Nhà sư giơ tay cho chúng im, bảo :
- Diêm vương trả lời Hứa Sử thế này :
Tớ thầy, tôi chúa, con cha
Cả ba điều ấy thật là trọng thay
Sinh con nhưng chẳng có thầy
Lấy ai giáo hóa cho rày nên thân
Cùng là tiết nghĩa pḥ vua
Trạch dân trí chúa cơ đồ đặng yên
Vua cùng cha mẹ rơ ràng
Có cơ thành tựu nhờ ơn của thầy.
Lúc ấy, người đi chợ cũng đến đứng xung quanh nghe nhà sư kể chuyện. Có kẻ hỏi :
- Thế là lộn tùng phèo Sư, Quân, Phụ chứ không phải Quân Sư Phụ nữa à ?
Sư chỉ ngoác miệng ra cười hiền lành, không trả lời, tay chỉ vào hai cái bát không. Người ta bỏ cho ăn, sư niệm Nam Mô, rồi đứng lên cầm đồ ăn ra bờ sông Lam. Bọn trẻ con đi theo, sư lại vẫy tay đuổi, nhưng dịu dàng nói :
- Truyện c̣n dài, c̣n dài mà ...
Lặng lẽ ngồi cạnh bụi rạc nh́n ra sông, sư lẩm nhẩm một ḿnh không biết nói điều ǵ. Nh́n ra xa, ngọn Hồng Lĩnh đâm lên trời ngạo nghễ đùa cợt với những cụm mây trắng theo gió lềnh bềnh trôi xa. Ăn xong, sư đứng dậy men bờ đi ngược lên, nải vắt lưng, tay chống gậy. Gặp thuyền đi cùng hướng, sư vẫy, miệng kêu :
- Làm phúc cho quá giang với ...
Ngồi đầu mạn thuyền, sư nh́n về hướng Nghi Xuân, hỏi :
- Nhà thuyền có lên đến Tiên Điền không ?
- Có.
- Nam mô a di đà Phật. Cho tôi xuống đấy nhé. May quá.
- Sư đi t́m ai ?
- Một người em họ, tên là Nguyễn Du.
- A, vậy th́ tôi biết, tôi chỉ đường cho.
- Nam mô a di đà Phật !
Thuyền trôi đi, nửa ngày sau cặp vào bến. Sư lên bờ, miệng lại cười, vẫy tay rồi đi. Mặt trời lúc đó đă đứng bóng, tiếng gà gáy trưa buồn nản vang lên trong những cơn gió nóng như đổ lửa. Sư lau mồ hôi, lững thững bước, miệng lẩm nhẩm. Qua lũy tre đầu làng, rẽ vào tay trái. Căn nhà thứ năm, hàng dậu có dàn b́m bịp. Sư ngừng bước, hỏi lớn :
- Có ai trong nhà không ?
Cánh cửa hé mở, rồi một giọng ồ ồ như vỡ tiếng cất lên:
- Mời sư ngồi sơi chén nước. Để cháu đi t́m cha cháu về !
Nói xong, cậu bé chặc mười lăm tuổi chạy vụt ra ngoài. Một lát sau, có tiếng chân người và tiếng bản lề cánh cửa nhọc mệt nghiến răng như rên rỉ. Sư đứng dậy.
Một người lưng hơi gù, quần sô, áo vải, tay c̣n cầm chiếc cuốâc chim, bước từng bước lại, dáng e dè. Sư chào, miệng cười :
- Nam mô a di đà Phật ! Du đấy à ?
Người vừa vào mừng rú lên, chạy lại nắm tay, reo :
- Nhật huynh ! Cháu nó bảo là một vị sư. Đệ cứ ngỡ là ai chứ, v́ thỉnh thoảng cũng có một vài vị quanh đây đến chơi nói chuyện.
Hai người ôm chầm lấy nhau. Nhật đẩy Du ra, ngắm nghía, lắc tay nói :
- Thấm thoát từ lần ở Quỳnh Côi đến giờ là bao nhiêu năm rồi nhỉ ?
- Gần mười năm. Nhanh thật ! Mỉm cười, Du tiếp - may ra chỉ có sự chết chứ ngoài nó ra có ǵ chống được thời gian không nhỉ ?
*
Lần Toàn Nhật gập Du ở Quỳnh Côi là vào năm Quí Sửu, sáu tháng sau ngày vua Quang Trung băng hà. Ở Phú Xuân, Quang Toản mới gần mười tuổi lên ngôi, lấy hiệu Cảnh Thịnh, nhưng quyền hành nằm hết trong tay cậu ruột là Thái sư Bùi Đắc Tuyên. Lập tức, Tuyên giết Nguyễn Huy Tự, truất Trần Danh Kỷ, đánh xuống làm lính, đầy ra trạm Mỹ Xuyên. Mâu thuẫn Bắc - Nam ngấm ngầm cho đến khi đám quan văn vơ gốc Bắc hà lần lượt bị mưu đẩy ra Đàng Ngoài, kể cả những trọng thần như Vũ văn Dũng. Tuyên đi ngược lại mọi chính sách của Quang Trung, ra lệnh ngăn giao thương ở Hội An, và gây khó dễ cho những người truyền đạo Gia-Tô trong suốt hai vùng Thuận Hóa và Nam - Ngăi. Sau, Tuyên công khai đàn áp giáo hữu, để lại những vết tích khủng bố khá tàn bạo đă gây mầm mống cho sự sụp đổ của Tây Sơn sau này. V́ thế, « xứ xứ tịnh khởi », cả Đàng Trong lẫn Đàng Ngoài giặc dă nổi lên, không c̣n ai e dè ǵ.
Nhà sư Toàn Nhật, một thời đă là vị tướng suất sắc cầm đầu đội Tiền Kích của du binh Tây Sơn, khi đó đi hoằng pháp đến tỉnh Thái B́nh. Vào đến huyện Hải An, Nhật gặp lại huyện quan vốn là một tướng cũ dưới quyền ḿnh. Huyện quan than rằng ngay chính ở Quỳnh Côi cũng đă có một số người tạo phản, tập hợp hào mục đánh lại, cứ như cái dằm đâm vào ngón tay mà không nhổ ra cho được. Nhật hỏi, biết người kêu gọi khởi nghĩa Cần Vương chính là Nguyễn Du. Tối hôm đó, Nhật bảo huyện quan :
- Ông có muốn tôi nhổ cho ông cái dằm đâm tay không ?
Huyện quan c̣n ngơ ngẩn, Nhật tiếp :
- Phiền ông đi với tôi đến Quỳnh Côi !
Dĩ nhiên Huyện quan giẫy nẩy lên từ chối, sợ bị giặc bắt. Nhật lảng chuyện, mượn một chiếc xe ḅ, và mua lại ít lương thực mắm muối, để chở vào chùa Trí Ấn. Khi việc đă xong xuôi, Huyện quan cáo từ, vái Nhật. Miệng đáp « A di đà Phật », Nhật th́nh ĺnh đưa tay điểm huyệt, rồi nhanh như cắt vật Huyện quan xuống trói lại. Bỏ vào chiếc bao tải, Nhật ôm Huyện quan đặt lên xe ḅ, dặn đám người nhà đang sợ đến ngây người :
- Tôi là kẻ tu hành. Đừng động tĩnh ǵ, mai tôi lại xe ông ấy về đây.
Nhật đánh xe ḅ thẳng đường đến Quỳnh Côi, t́m ra chỗ ở của Du vào nửa đêm, gơ cửa nói :
- Ta nghe đệ dấy quân Cần Vương, nên có chút lễ mang đến, gọi là góp vào nghĩa cử.
Du mừng rỡ. Uống được dăm chén trà, Nhật hỏi :
- Thế kế hoạch Cần Vương của đệ thế nào ?
Du thưa :
- Đánh phá huyện, chém huyện quan ra oai, rồi từ đó tiến lên trấn Sơn Nam.
Nhật vỗ đùi kêu :
- Hay. Tuyệt lắm. Chiếm Sơn Nam rồi làm ǵ ?
Du hăng hái :
- Có thanh thế, ta kêu gọi các trấn Kinh Bắc, Hải Dương, Sơn Tây ... cùng nổi lên, t́m con cháu nhà Lê lập lại, rồi vây Thăng Long. Thế huynh giúp cho một tay nhé ?
Lắc đầu, Nhật thủng thẳng :
- Đi tu rồi, ai c̣n muốn tay ḿnh vấy máu. Người nào có mệnh nấy. Trời cho thanh cao, ai lại thích bụi bậm phong trần ?
Miệng cười tủm, Nhật hỏi :
- Du đệ. Đệ đă chém ai chưa ?
- Chưa !
- Đệ chắc đă chọc huyết heo, cắt cổ gà ?
- Cũng chưa !
- Thế à ! Vậy th́ phải tập. Văn ôn vơ luyện, con nhà vơ mà không biết máu me th́ không được.
Tay chỉ vào chiếc bao tải, Nhật bảo :
- C̣n món quà chót này.
Du hỏi:
- Ǵ đấy ?
- A. Đấy là món quà Du đệ đang trông đợi. Chuyến này chẳng cần đánh huyện Hải An làm ǵ. Ta cứ trẩy thẳng lên trấn Sơn Nam nhé !
- ...
Nhật bất ngờ ṿng tay rút thanh kiếm Du đeo ngang lưng rồi chém vào chiếc dây buộc bao tải, vừa nhanh, vừa gọn, và chính xác đến độ chỉ có sợi dây đứt làm hai đoạn. Xé chiếc bao tải thành hai mảnh, Nhật cười, giọng tỉnh khô :
- Đây, Huyện quan Hải An đây.
Tội cho quan huyện, miệng bị nhét giẻ không kêu được nhưng tai nghe thấy hết, sợ đến độï run như đỉa phải vôi, mắt ngước lên nh́n sợ sệt. Nhật lại tiếp :
- Du chém kiểu nào. Để hắn đứng lên hay bắt hắn qú đưa cổ ra. Không đợi Du trả lời, Nhật tiếp - Qú chém ngọt tay hơn.
Đẩy Huyện quan quị xuống, Nhật ấn cho đầu cong ra, thuận tay xé chiếc áo ngoài, khiến cổ Huyện quan lộ ra trắng hếu như một khoanh gị lụa. Tay đưa kiếm cho Du, Nhật lại cười :
- Đây. Chém đi ta xem.
Lúc ấy, năm sáu đứa con Du và Đoàn-thị, là vợ Du, đă ra ngoài đứng vây quanh, mặt mũi tái mét không c̣n đến một giọt máu. Đứa con gái bé nhất khóc thét lên. Du cầm kiếm, vụng về, thơng tay bỏ xuống. Nhật quát nhỏ :
- Chém đi. C̣n đợi ǵ ?
Du nh́n vợ con, ném cây kiếm xuống đất, lắc đầu. Bấy giờ, Nhật mới nhẹ nhàng :
- Cái nghiệp máu không phải là nghiệp của đệ. Ta vẫn c̣n nhớ những câu văn tế cô hồn đệ đọc khi ḿnh đến viếng mộ lăo Hài năm xưa. Đệ sinh ra là để làm những câu văn cho cuộc đời đẹp đẽ hơn, cho con người yêu thương nhau hơn. Năm xưa, chẳng phải chính đệ đă đọc :
« Bắt phong trần, phải phong trần
Cho thanh cao mới được phần thanh cao »
cho Trọng Thức nghe à ? Nay, ai bắt mà đệ muốn giây vào bụi bậm ? Đệ sinh ra, tâm hồn được cái đẹp cứu rỗi. Đời này có thể cứu rỗi bằng cái đẹp. Cho nên muốn cứu thiên hạ, đệ cứu bằng cái đẹp. Cứu như thế là cứu cả thiên hạ không những chỉ đời này, mà cho cả những đời sau ...
Nh́n Du ngẩn ngơ như c̣n mộng mị, Nhật ôn tồn :
- Cứu thiên hạ chúng sinh ư ? Là làm sao cho chúng sinh phải biết tự cứu ḿnh. Cứu bằng sự hiểu biết, nhà Phật gọi là tỉnh thức. Đă gọi là tỉnh thức, th́ không có ǵ là mệnh nữa ...
Cởi trói cho Huyện quan, Nhật qú xuống vái :
- Đă phạm đến ông, thật có lỗi. Mong ông quên đi cho !
Huyện quan mừng, nhưng vẫn sợ. Cái tăm tiếng sấm sét của Du binh Tiền Kích tướng quân Vơ Toàn Nhật vẫn c̣n đủ sức làm kinh hoàng một viên vơ tướng Tây Sơn. Huyện quan vái lại, miệng lắp bắp, tay chỉ Du :
- Ông đây, tôi muốn th́ đă bắt từ lâu rồi ! Khốn nỗi là quan Thượng Thư Ngô Th́ Nhậm đă cấm quan Trấn Thủ Sơn Nam động đến, lại lệnh cho chúng tôi phải dè chừng bảo vệ ...
Du vỡ lẽ ra, bấy giờ mới hiểu chẳng phải là quân Tây Sơn trở thành vô dụng. Nhật tươi cười :
- À, là thế. Ông nói trước, có lẽ tôi đă chẳng dám manh động đưa ông đến Quỳnh Côi. A di dà Phật ! Nhân tốt th́ quả lành.
Khi Nhật và Huyện quan từ giă về Hải An, Du vái rồi nói « ...Ơn mở mắt cho Du, Du không quên ! ».
*
Nh́n đám trẻ nheo nhóc, Nhật bùi ngùi :
- Lần này, ta chẳng có ǵ mang đến cho các cháu.
Du cười, miệng đùa :
- Ai lại đi ăn hớt của sư. Huynh đến thăm đệ, đệä chỉ có cơm chay, rau dưa là chính, thế đă mười lăm năm nay rồi.
Vừa kể rằng Thiếp sai ḿnh từ trại Bùi Phong xuống t́m, Du đă đưa ra cho Nhật xem một tờ chỉ, lệnh bắt Du đến gặp Trấn thủ Nghệ an để nhậm quan, dưới đề Gia Long năm thứ nhất. Nghe Nhật dí dỏm «... thế là sắp hết chay tịnh rồi !», Du mặt vẫn đăm đăm, thở dài, nói nhỏ :
- Chắc thầy dặn là đệ phải nhận !
Nhật gật đầu, chậm răi :
- Thầy chỉ bảo ta kể cho Du nghe chuyến gặp gỡ giữa Ánh và thầy. Tháng năm năm ngoái, thầy tuân mệnh Cảnh Thịnh ra Phú Xuân. Bất ngờ, quân Ánh đánh vào chiếm kinh, thầy bị kẹt ở lại đó. Ánh gọi thầy vào sẵng giọng : « Người làm thầy bọn giặc Tây Sơn, sao lại để ta vào đến đây ? ». Sau đó, thầy chứng kiến Ánh quật mả Quang Trung, lấy hài cốt bỏ vào ngục và cưa sọ làm đôi, dùng làm bô nước tiểu !
Nhăn mặt, Du quay đi. Nhật từ tốn, nói như nói một ḿnh :
- Thầy bảo, xưa Nguyễn Nễ là anh của đệ theo Tây Sơn mà cứu được đệ bị Trấn Thủ Nguyễn Thận bắt giam. Song ngư nước đă cạn rồi, đất nhà Nguyễn về lại chủ cũ. Lê triều nay đă mạt, đệ nhận quan là cứu Nễ, và biết đầu c̣n cứu cả được đám nho sĩ Bắc hà đă theo Tây Sơn. Đó là lư do thầy không đưa đệ vào làm Sùng Chính viện dưới thời Quang Trung đấy !
Du lắc đầu :
- Việc ai nấy đều biết, là từ một thiếu niên mười sáu tuổi được Đỗ Thành Nhân cứu vớt tới lúc trưởng thành, Ánh đă lập kế phục người giết ân nhân ḿnh ba năm sau. Rồi mới đây, con của Đệ nhất công thần Nguyễn Văn Thành tên là Thuyết bị Ánh xử tử h́nh v́ đă làm thơ xướng họa với bọn danh sĩ xứ Nghệ. Đó chỉ là cái cớ để sau đó Ánh nhẫn tâm bỏ Thành, một trong Gia Định tam kiệt đă pḥ ḿnh suốt mười mấy năm, bị vây hăm ở Vân Sơn, cuối cùng phải tự tử để khỏi chết nhục với quân Tây Sơn.
Mân mê tờ chỉ trong tay, Du thở dài. Lát sau, Du nh́n Nhật, hỏi :
- Huynh nghe ǵ về cái chết của Đông cung Cảnh ?
- Ta bôn tẩu khắp nơi, nghe th́ có nghe, nhưng tin th́ biết thế nào mà tin !
- Huynh nghe ǵ ?
- Ta nghe Cảnh sang Pháp, bị Bá đa Lộc huyển hoặc theo Gia-Tô giáo, về không chịu lạy bàn thờ tổ tiên, cho thế là lạy xác, một hủ tục mê tín. Bá đa Lộc bị bọn quyền thần bảo thủ trong triều ghen ghét, t́m cách kéo Cảnh khỏi tay, nhưng việc nhập nhằng v́ Ánh c̣n cần đến Lộc. Sau Lộc chết rồi, triều thần vẫn tiếp tục dị nghị. Chiến thắng càng kề, th́ Cảnh là Đông cung càng thành một vấn đề đưa đến chia rẽ, đổ vỡ trong nội bộ Ánh. Bỗng nhiên Cảnh lăn ra chết, phao là bị bệnh đậu mùa. V́ thế hàng dân xôn xao, đồn là cái chết có ǵ mờ ám ...
Du lại lắc đầu. Nhật trầm tĩnh, nh́n Du, tiếp :
- Những kẻ đoạt được Đế vị chỉ biết có quyền lực . Muốn có quyền lực, phải nhẫn tâm, phải sẵn sàng dày xéo lên mọi sự và mọi người. Người đời muốn sống yên với quyền lực, th́ nên tránh nó cho xa. Nhưng khi không c̣n tránh được, th́ lại phải lăn vào mới có thể tồn tại.
Hai người bước ra vườn. Tiếng côn trùng nỉ non than khóc văng vẳng tứ bề. Bỗng Du xa vắng :
- Huynh c̣n nhớ hôm chúng ḿnh rời Thăng Long, qua sông Nhị không ? Huynh nhảy xuống sông bơi rồi hỏi đệ « Xem ta đă sạch bụi chưa ? ». Những ngày tới, đệ sắp phải vấy bụi rồi, chẳng hỏi được câu huynh hỏi đệ.
Thở dài, Du ngậm ngùi :
- Nhà đệ ba đời ăn lộc nhà Lê. Bây giờ, cái phận đệ là phận hàng thần ...
Nhật chưa biết nói ǵ th́ Du, giọng ai oán, than :
« Bó thân về với triều đ́nh
Hàng thần lơ láo phận ḿnh ra sao ? »
Im lặng một lúc lâu, Nhật nắm lấy cánh tay Du lắc nhẹ rồi bảo :
- Mai ta lên đường. Thầy bảo ta ra Thăng Long xui Ngô Th́ Nhậm trốn đi th́ mới sống được ! Quân Nguyễn Ánh sắp sửa tấn công Bắc hà rồi. Ta cũng lo cho Trọng Thức. Không hiểu lúc này anh ấy thế nào ?
Du kể là năm năm trước Thức có ghé về Nghệ An thăm. Lúc đó, Thức ở trong trại hủi với Mai trên bờ sông Mă, và dẫu cường thần Bùi Đắc Tuyên đă chết, Thức vẫn từ chối không ra giúp Tây Sơn dưới đời Cảnh Thịnh. Du buồn bă :
- Anh ấy đă đi quá xa rồi, và thành ra một người cô đơn nhất trong tất cả chúng ta. Anh ấy về Thanh Hóa, đệ có làm một bài thơ tiễn, nhưng vẫn chưa đưa đến tay được ...
- Thơ thế nào ?
Du chậm răi đọc bài « Biệt Nguyễn đại lang » :
« Tống quân qui cố khâu (Tiễn người về chốn cũ )
Ngă diệc phù giang hán (Sang sông, ta sang sông)
Thiên lư bất tương văn (Trùng xa, tin chẳng đến)
Nhất tâm vị thường gián (Ngổn ngang, sóng ngập ḷng )
Dạ hắc sài hổ kiên (Đêm về, beo hổ tới )
Nguyệt ḿnh hồng nhạn tán (Trăng lên, cánh nhạn hồng)
Luồng địa các tương vương (Đôi nơi, cùng trông ngóng )
Phù vân ưng bất đoạn» (Mây nối trời mênh mông )
Nhật ngậm ngùi thở dài :
- Gần hai mươi năm rồi ta không được gặp Thức. Bây giờ lại phải đi gấp kẻo không kịp báo Ngô th́ Nhậm. Đệ mang thơ cho Thức, bảo là ta nhớ lắm ...
- Xin vâng. Và cũng nhờ huynh cám ơn Nhậm ngày xưa đă lưu t́nh ở Quỳnh Côi ...
Nhật nh́n lên, rưng rưng nước mắt, rồi bỗng phá ra cười :
- Ô hay, ta sao c̣n trần gian thế nhỉ ? Nam mô a di đà Phật.
*
Thiên tài của Nguyễn Ánh ở chỗ Ánh là kẻ biết đợi. Muốn được vậy, phải có hai thiên chất bẩm sinh. Một là sự kiên nhẫn. Và hai, là biết nhát. Nhát, dễ lắm. Nhưng biết nhát th́ khó. Kẻ biết nhát, lúc cần có thể chủ động. Chỉ nhát không thôi th́ đó là người lúc nào cũng bị động. V́ thế, suốt thời gian Bá đa Lộc sống kề kề bên cạnh, Ánh đă đi ngược lại sự tính toán vội vă, ḷng háo chiến của Lộc, nhất định trù trừ không xuất quân đánh Tây Sơn. Chán nản, một số không nhỏ bọn đánh thuê Tây dương đă bỏ đi một năm trước ngày Huệ chết. Sau đó, Lộc năm lần bảy lượt dụ Ánh, dọa bỏ đi mấy bận, nhưng Ánh vẫn cương quyết giữ thế thủ, củng cố quyền lực đă nắm được, và chờ. Ánh nói với quần thần, mặc dầu bụng vẫn bán tín bán nghi, rằng « bất chiến, chiến công thành », không đánh mà thắng, mới thực sự hiển hách.
Dĩ nhiên, nếu Huệ sống th́ khác. Nhưng khi ông lăo gần tám mươi Bùi Đắc Tuyên dọn ra ở chùa, rồi một ḿnh chỉ trỏ tác oai tác ách, đuổi Danh Kỷ, giết Huy Tự và truy lùng Trọng Thức th́ Tây Sơn đă tự tay châm lửa đốt nhà ḿnh. Đám quan vơ quen chiến trận bực bội, giữ quân lo cho phận ḿnh, x́ xào rằng Tuyên có thể sẽ phế Quang Toản để lập con đẻ của ḿnh lên ngôi. Lập tức, Ánh cho người vào mật xin với Tuyên chỉ giữ bốn trấn Gia Định, và chịu làm Vương, nhường Đế vị cho Tây Sơn. Tuyên đắc chí, mũi dùi chính trở thành ra Qui Nhơn hất Nguyễn Nhạc. Sau đó, Vũ văn Dũng cùng hộ giá Huấn vào bắt Tuyên giết đi, và thế là phải triệt hạ cả Ngô Văn Sở và hàng chục vơ tướng khác. Đang vây quân Nguyễn ở Diên Khánh, Trần Quang Diệu được tin, quyết định rút về đánh Dũng. Hai bên đă dàn quân hai bờ sông Hương, may có Phan Huy Ích thay Quang Toản viết chiếu giảng ḥa nên việc binh biến mới thôi. Ánh nghe tin, hậm hực bảo Nguyễn Văn Thành « ... giá ta giả thua Diệu ngày trước để cho quân nó mạnh, th́ chắc nó đă đánh thằng Dũng rồi, tiếc quá!» .
Nhưng Ánh đă hiểu. Tây Sơn là một con trăn lớn ngu ngơ với ba bốn cái đầu rắn hổ không có cái nào nghe cái nào. Để lâu, chính con trăn tự kẹp lấy ḿnh, đuôi lộn lên đầu, để chết rục, chết ngạt. Đó, thiên tài của Ánh là hiểu, và đợi. Đánh ư ? Chắc thắng mới đánh. Đánh xong, phải giữ. Giống như loài sói, đă cắn là không nhả. Ánh đă làm như vậy mười năm liền từ ngày Huệ chết.
Tháng giêng, Quang Toản và Quang Thùy xua quân Tây Sơn đánh lũy Trấn Ninh. Đó là trận đánh cuối cùng của hai con cừu trước chủ tể loài sói. Ánh chặn đường Trần Quang Diệu t́m cách ra Bắc hà, bắt sống được Diệu và cả Bùi Thị Xuân, nữ tướng chỉ huy đội tượng binh. Ánh đuổi Vũ Văn Dũng. Đến đường cùng ở Nông Cống, Dũng tự sát. Về Phú Xuân, Ánh lên ngôi lấy Đế hiệu là Gia Long, sửa soạn ra Bắc hà bấy giờ chỉ c̣n cái thây tàn Tây Sơn đang thoi thóp, yếu ớt, đợi giờ vĩnh viễn cáo chung.
Trên đường từ Thanh Hóa ra, hàng dân xôn xao biết là sắp chiến tranh để cho một con rồng mới bay lên ngôi chí tôn. Họ giấu gạo khoai, trữ mắm muối, và mang con em trốn vào những cánh rừng. Lúc này, thà ở với dă thú c̣n yên lành hơn là chung đụng với những con người gươm giáo đă mài sắc cho một chuyến viễn chinh.
Toàn Nhật đi cùng Du đến sông Mă rồi chia tay. Du lấy thuyền ngược lên thượng nguồn, tay đưa lên vẫy, nước mắt rưng rưng. Quày quả quay lưng bước, Nhật không nh́n lại, cắm cúi xuôi về hướng Ninh B́nh. Qua các dinh trấn, phủ, huyện trên đường, cờ đỏ Tây Sơn nay ủ rũ buông xuống như cờ tang. Lính trốn tiệt, đám c̣n lại thưa thớt lơ ngơ nh́n ra ngoài đồn canh, mắt hoảng hốt sợ sệt. A, thời oanh liệt nay c̣n đâu ? Cái thời quân Tây Sơn, hàng dân gọi là quân ó v́ mỗi khi ra trận họ cùng nhau hét lên dũng mănh. Cái thời quân ó là đội quân kỷ luật, lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo. Cái thời xuất trận thần tốc, chỉ tiếng quân đi là đủ làm tan tành những binh đội nào là của Măn Thanh, của Xiêm La, Ai Lao, của vua Lê chúa Trịnh ... ! Thời đó như bóng câu qua cửa, chưa được mười năm sao nay chỉ là chút bụi bậm nhạt nhờ quá khứ.
Ánh truyền hịch :
« Trước để sanh hồi miếu xă- sau là chửng cứu sinh linh
Khuyên người trung nghĩa ngoài này - rơ ư khuông phù trong ấy.
...
Nghe rơ hịch một ḷng ứng Hán, giúp cơn đông lạc trùng hưng
Dựng can kỳ bốn mặt công thành, từ thuở sơn man thất thế. »
Nhắc chuyện bạo Tần, ư gán cho Tây Sơn là giặc. Nhưng tuyên xưng một phía cho nhà Hán, có nghĩa là mở ra một triều đại mới, chấp nhận rằng nhà Lê bây giờ chỉ c̣n là vết bụi mờ của lịch sử. Giả nhân hậu, Ánh hỏi « Bắc hà vốn là đất nhà Lê ... » để bọn quần thần gốc Đàng Ngoài vội vă lư luận « ... đất Bắc hà của Tây Sơn rồi. Lấy là lấy của Tây Sơn chứ có lấy ǵ của nhà Lê ! »
*
Xuôi theo sông Nhị, Toàn Nhật bỗng động ḷng nhớ đến Phố Hiến, nơi chàng đă ăn dầm ở dề suốt mấy tháng ṛng với Koji Mishima ở Nhật Bản Thương Cục. Khi nh́n lên thấy bờ đê Phi Liệt, Nhật bảo nhà đ̣ :
- Bác cho tôi xuống nhé !
Nhảy lên bờ, Nhật xoài người bước, mắt nh́n chung quanh, t́m lại cái quán của lăo Thuyết ngày xưa dựng ở ven đê để đón khách thương. Bây giờ, chỉ có cỏ lau mọc um tùm, đánh bạn với những cơn gió hoang dă từ phía Nam thổi về, xào xạc những nỗi niềm thế gian này chẳng ai muốn hiểu.
Nhật đi một mạch đến Nhật Bản Thương Cục. Ngơ ngác, Nhật chỉ thấy vườn chuối, chỗ ngày xưa ḿnh và Koji tập kiếm. Bên cạnh, ba gian nhà với ḥn non bộ, sân sỏi, và cây đào mọc ở góc hồ không c̣n một chút dấu vết nào. Tất cả đă thành cỏ hoang mọc đến ngang lưng, tàn nhẫn chôn vùi mọi vết tích của một thời đă qua, một thời c̣n văng vẳng đâu đây giọng khàn đặc của Koji lẫn với tiếng đàn Koto, ề à hát khúc Haiku :
« Những con kiến nhỏ nhoi
chạy hàng dọc trên cành đào găy
Ai bỗng ngừng tay thoi »
Bỗng Toàn Nhật đau thắt trong bụng. Hai mươi năm trước, chàng đă nghe tiếng sáo diều trên đê, trong khi Koji làm phép thiết phúc. Koji vẫn ề à « ... những con kiến nhỏ nhoi » trong khi đoản kiếm đâm sâu vào, rồi kéo ngược lên, để máu thấm ướt bụng đă quấn chặt bằng những ṿng vải trắng. Koji thét, để Nhật phát ra đường gươm thứ nhất trong ba chiêu kiếm chiêu hồn, chém cổ theo truyền thống vơ sĩ Phù Tang. Koji chết, để nói với thầy ḿnh một sự thật. Cái sự thật quan thiết đến tương lai Nhật Bản là phải mở ra, phải tiếp đón thế giới, không phải chỉ như kẻ thù mà có khả năng là bạn. Koji chết, nhưng chết v́ tin tưởng vào một tương lai và t́m cách thể hiện nó ngay trong sự sinh diệt của chính ḿnh. Cái chết đó không vô lư. Người chết đi chẳng phải chết mà không hạnh phúc.
Toàn Nhật lặng lẽ đi quanh. Bước ṿng xuống, khu phố người Hoa nay lưa thưa c̣n độ ba bốn chục nóc nhà nằm ngất ngưởng bên cạnh những đống cột kèo ngổn ngang cháy xém thành than sau những cơn binh lửa. Ḷng bâng khuâng, Nhật đi lên miếu Ba Cô, đặt ḿnh nằm xuống, nhắm mắt hồi tưởng thuở chàng mới đến phố Hiến cách đây hơn hai mươi năm. Chính ở đây, Nhật đă mơ mơ màng màng thấy một người đàn bà, lưng quay về phía chàng, đưa tay ra quạt và gọi chàng là con. Lại cũng bóng dáng ấy sau đó hiện ra khi chàng ở dinh Khương Tả hầu, nhắc cho chàng một cái chết tức tửi. Mẹ trầm ḿnh v́ t́nh phụ, và cha phụ t́nh chỉ v́ hám danh chuốc lợi, rồi mưu cướp ngôi Chúa, mưu thoán cả ngôi Vua? Hậu quả là đầu rơi máu đổ, là cái chết của lăo Hài, là loạn Kiêu binh. Đau xót thay, bao nhiêu người chết v́ con đường ngoắt ngoéo của một vài kẻ đi t́m quyền lực chỉ v́ quyền lực, ngụy trang nó bằng nào là nhân nghĩa, nào là lư tưởng, cửa miệng lúc nào cũng hô là v́ người khác.
Nhật bâng khuâng nhớ đến Chúa Út, nạn nhân của sự tranh giành quyền lực giữa những kẻ ruột thịt. Chàng ứa nước mắt. Nếu Đăng Vân c̣n sống, giờ này chàng ra sao ? Chắc không phải là một thiền sư. Là ǵ ? Và là ai ? Nhật ngửng lên nh́n những đám mây bồng bềnh, những đám mây lạnh nhạt làm chứng cho bao đổi thay. Lại một tiếng sáo diều ở đâu đấy vẳng lại khiếân nỗi ngậm ngùi bay xa, thấm vào ḷng thế gian như những hạt nước mưa ngấm vào ḷng đất.
Tay lần tràng hạt, Nhật lẩm nhẩm tụng :
- « Con người v́ ham muốn, tham cầu dưỡng lợi nhiều nên khổ năo càng nhiều. Phép sám hối chính là rửa ác làm lành. Bậc La Hán có lúc kết tập phát khởi cũng c̣n phạm phải những nghiệp thân, khẩu, ư huống kẻ phàm phu sao khỏi tội lỗi ... »
*
Ba ngày ở cạnh Thức, Du nói và Thức chỉ nghe lơ đăng, thỉnh thoảng lại cười mỉm, mắt nh́n Du tŕu mến như khi Du đưa tặng bài thơ « Biệt Nguyễn đại lang ». Như một ḥn đá bị nước mài đến phẳng ĺ, Thức co ḿnh vào cô đơn như nham thạch. Thỉnh thoảng lắm, Thức mới bật lên một tiếng, lắm khi vu vơ, lắm khi không một ai hiểu nổi. Ngày thứ tư, bất th́nh ĺnh, Thức bảo :
- Này Du, hay là ta cùng đi t́m Toàn Nhật ?
- ... ?
Thức bật cười :
- Chuyến này « xuống núi » là lần cuối cùng. Sau, muốn cũng chẳng được ! Đi, đi ra Thăng Long với ta !
Du ngẫm nghĩ rồi lắc đầu. Thức không ép, sáng hôm sau đă sẵn sàng tay nải ra đi. Chào Mai xong, Du theo Thức lên đường. Hai người đi bộ lên Cẩm Thủy rồi lại ngược sông Mă xuôi xuống Hà Trung. Những bông hoa dại ven sông bay như bươm bướm mỗi khi gió lên, nhẹ nhàng đáp xuống mặt nước, rồi trôi ngược phía thuyền đi. Thức khe khẽ đọc :
- « Buồn trông mặt nước mới sa
Hoa trôi man mác biết là về đâu »
Du cười, buồn bă :
- Thế ra huynh cũng nhớ mấy ḍng chữ quê mùa của đệ !
Thức nh́n ra xa, trầm ngâm rồi nói hẳn một câu chứ không ừ à như những ngày qua :
- Nhớ chứ, nhớ gần toàn bộ « Đoạn trường tân thanh » của đệ. Ba trăm năm nữa, người sau này vẫn nhớ !
- Chẳng chắc ! Du ngập ngừng - Không biết được ! Nhưng có hề ǵ, lúc đó đến mộ cháu chắt chúng ta cũng xanh cỏ từ lâu rồi.
Hai người lại im lặng. Một lát sau, Du nhút nhát hỏi:
- C̣n việc của huynh ? Đến đâu rồi ?
Thức nh́n Du, trầm tĩnh :
- Cái việc làm sao xă hội có được một cơ chế để nắm bắt dân ư và thể hiện nó ? Chỉ thuần dựa trên lư luận, chắc không đủ. Phải kèm thêm vào hệ thống lư luận về quyền lợi mỗi công dân một số khái niệm về sự tương tế, tương trợ và tương tác của xă hội. Ta vẫn chưa nghĩ được cách giải quyết thỏa đáng.
Nhưng đó là vấn đề tư tưởng về lâu dài, c̣n trên thực tế của thời ngay trước mặt, nghĩa là thời của các vị chúa tể xây dựng quyền lực của họ bằng sự khôn ngoan, sự may mắn, và nhất là sức mạnh của đầu thương ngọn dáo, việc cấp bách là làm thế nào họ không thể trở thành những bạo chúa !
Du ngước mắt, hỏi :
- Làm thế nào ?
Thức cắn môi, mắt nh́n xa xăm, chậm răi :
- Không tập trung quyền lực vào tay một vị mà phải có nhiều vị tiểu chúa. Quan trọng là không một ai trong những vị đó kiểm soát được quân đội. Quân đội đứng ngoài ṿng chính trị, hành chính và kinh tế. Song song với nhiệm vụ bảo vệ biên cương, làm trọng tài giữ ḥa b́nh là nhiệm vụ chính của quân đội.
Du thở dài :
- Mà thôi ... Đệ nhắm mắt lại, có phải ra làm quan th́ cũng mũ ni che tai. Thời thế này, điều huynh vừa bàn sẽ không thể có được. Bạo chúa nào, dân tộc nấy. Nghiệp phải chịu nằm ở chính tầm vóc của chúng ta.
Thức ngẩn ngơ nh́n ḍng sông, khẽ nói :
- Trôi đi măi sao nước ơi ...
Đến cuối sông, hai người nh́n nhau, kẻ đi ra Ngoài, người xuôi vào Trong. Thức mỉm cười, giọng ngậm ngùi :
- Đừng ai nói câu từ biệt nhé !
Nh́n cho đến khi Du khuất bóng, Thức mới quay người mải miết đi trên con đường cái quan dẫn lên Biệân Sơn. Qua Sơn Nam, Thức quá giang thuyền buôn trên sông Nhị xuôi vào Kinh. Thời gian đó là lúc Nguyễn Ánh đă ra lệnh xuất quân Bắc phạt. Để diễu vơ giương oai, Ánh cho hai mươi vạn quân bộ và năm vạn quân thủy, với năm mươi tầu chiến, tám trăm chiến thuyền có đại bác và năm trăm thuyền nhỏ, ồ ạt kéo ra Đàng Ngoài. Quân đi đến đâu, hịch dán đến đó, và hầu như không gặp một sức chống cự đáng kể nào.
Đầu tháng bảy âm lịch, Thức vào t́m nhà Ngô th́ Nhậm ở phường Bích Câu. Trong thành Thăng long, hàng dân rủ nhau chạy loạn, không khí nhốn nháo, tiếng đồn chỉ ngày một ngày hai là đại quân của Nguyễn Ánh sẽ tới. Thái úy Tây Sơn là Nguyễn văn Thọ ra lệnh cấm dân chạy. Họ tập hợp nhau tấn công những trạm canh ở năm cửa ô.
Lần ṃ một ngày, Thức mới hỏi ra được chỗ ở của Nhậm. Gơ cửa hỏi thăm, một bơ già ra mở, nh́n Thức từ đầu đến chân rồi đáp :
- Không có ai tên như vậy. Ở đây là chỗ tu hành của thiền sư.
Thức gặng :
- Vậy bơ có thấy một nhà sư có râu quai nón ghé đây không ?
Bơ già chớp mắt, găi đầu rồi nói :
- Có, sư đến cách đây hai hôm, không gặp ai nên đi ngay.
- Sư có hẹn ǵ không ? Nay ở đâu ?
Bơ già ngần ngừ, lại găi đầu, giọng có thiện cảm hơn :
- Chắc mấy hôm nữa sư sẽ quay lại. Nhưng sư ở đâu, tôi không rơ ! Ông thử ra chùa Quan Thánh mà xem.
*
Hỏi chùa Quan Thánh, vị sư ông tiếp khách thập phương chỉ nói rằng sư Toàn Nhật có ghé vào thỉnh Phương Trượng rồi lại đi. Thức không thể biết ǵ hơn, định cứ một hai hôm lại ghé phường Bích Câu. Trong thời gian chờ đợi, Thức nhẩn nha đi ḷng ṿng trong Kinh, mang niềm hy vọng nhỏ nhoi gặp Nhật trên đường. Ra chợ Hôm, Thức đi về phía cửa Nam, rồi ṿng lên phủ Chúa. Bây giờ phủ Chúa chỉ c̣n dấu vết những nền đá bị cậy lên từ dăm năm nay. Ra Thăng Long lần thứ nhất, Huệ mang kho tàng nhà Trịnh về Phú Xuân. Lần thứ hai, Huệ cho dỡ mái, cột kèo, cửa chạm phủ Chúa chở hết về Nghệ An để xây Trung đô. Ra lần thứ ba, sau khi đại thắng quân Thanh, Huệ rỡ điện Vua, chất ngai vàng và đồ đạc quí báu, phần đem ra Phú Xuân, phần để lại trấn Nghệ. Cung vua điện chúa nay xác xơ tiều tụy, gạch ngói c̣n bao nhiêu hàng dân tranh nhau đến hôi về làm của tư riêng.
Đứng giữa hoang tàn, Thức chạnh tưởng đến bao nhiêu cung điện, đền đài từ ba trăm năm nay đă bị tàn phá chỉ trong có trên dưới mười năm. Xây khó, nhưng phá th́ dễ. Xây rất lâu, nhưng phá chỉ chớp mắt. Dấu tích văn hóa cứ mất đi, tàn lụi đi, và cứ như thế, không đảo ngược được. Xưa là những con đường sỏi trắng chung quanh trồng những loài hoa hiếm. Nay, đường những lỗ chỗ bùn đất. Hoa tàn không biết tự bao giờ, nay chỉ c̣n cỏ dại, b́m leo, và loài hoa xấu hổ không biết ở đâu bay tới, mọc đầy rẫy như muốn phỉ nhổ một thời mạt vận vô văn hóa. Sự tổn thất đó là tổn thất chung, chẳng phải cho một thế hệ này, mà c̣n là cho tất cả những thế hệ mai hậu. Con em ngày sau ngỡ ngàng chẳng thấy ông cha ḿnh đă xây dựng được ǵ, đă tích tụ được ǵ, ngoài những trang sử tô hồng chiến thắng này, nhuộm đỏ chiến thắng kia.
Có ǵ gọi là chiến thắng mà chỉ để lại đằng sau có đổ vỡ, nghèo đói ? Có ǵ gọi được là vinh quang khi rút cuộc cả nước có được đôi ba nét thủy mạc của cái tập hợp trí tuệ mỗi ngày một mai một đi v́ ḱm kẹp tư tưởng, bị đánh lận lịch sử đến độ mất cả quá khứ ? Trên bước đường tương lai, những kẻ mất quá khứ thường là đặt chân đi lại những bước lầm lẫn đáng lẽ ra có thể tránh được. Lịch sử lập lại ? Có thể. Lần đầu, hay lần thứ hai : đau xót lắm ! Nhưng khi lập lại lần thứ ba, thứ tư, nó thành một tṛ hề nhạt đến độ làm cho kẻ nào vô tâm cố lắm th́ mới cười gượng được.
Thức lần bước đi về dinh Khương Tả hầu. Đó là nơi Đặng thị Mai đă thụ thai đứa con với Thức trong một đêm đánh dấu cuộc đời lẽ ra êm đềm nhưng rốt cuộc lại đầy sóng gió của nàng. A, đàn bà ! Họ là những người kỳ lạ. Ngày xưa, nếu Mai muốn thành một bà Hoàng Hậu, nàng chỉ gật đầu là xong. Ngược lại, nàng đến trao thân xác ḿnh cho một anh đồ kiết xác, rồi sau cắn răng chịu cảnh tù ngục, nhất định dâng hiến cả đời ḿnh vào một cuộc t́nh rơ là trắc trở. Là kẻ phát hiện ra t́nh yêu, chỉ đàn bà mới hiểu và biết yêu đến cùng. Và cũng biết không yêu. V́ thế có kẻ dám sống và dám chết cho t́nh yêu. C̣n đàn ông, phần lớn họ lẫn lộn cả. Lẫn lộn như vậy, đến nay thú thật họ chưa chắc đă biết thế nào là t́nh yêu. Khốn khổ thay cho họ ! Và có thể v́ thế mà họ chạy theo danh vọng, tiền tài, quyền uy với tất cả cái mù quáng mà hiếm có người đàn bà dại dột như vậy.
Đẩy cánh cổng nay đă mục nát, Thức bước vào. Vết sẹo đâm xuống chân mày bỗng giựt lên, chàng cất tiếng gọi. Hồi hộp đợi bóng người từ hàng hiên bước ra, Thức ngập ngừng :
- Ngày xưa tôi ở đây, nay ghé lại, phiền cụ !
Bà cụ già chống gậy nh́n Thức, rồi nói :
- Không sao ! Mà lạ thật, hôm qua có một nhà sư cũng nói như vậy !
Thức mừng quá, hỏi :
- Thưa cụ, thế nhà sư đi đâu rồi ?
Bà cụ già bảo, tay chỉ vào vườn :
- Trong kia ḱa, sư xin trú lại dăm bữa ...
Thức giật giọng rú lên :
- Toàn Nhật, Nhật ơi ...
Chạy vội vào, Thức thấy một nhà sư bước nhanh ra, bộ râu quai nón nay đă tua tủa chớm bạc, hai tay giơ lên trời.
*
Hai người dẫn nhau ra ngồi ở ven ao, dưới gốc một cây sung cành lá rườm rà, đâm cḥi về phía mặt trời mọc. Cá quẫy làm ao sủi bọt, và vào đúng hè, trời nóng đến độ bọt sủi như là nước ao đang sắp sửa sôi. Cởi chiếc áo ngoài, Thức ngả ḿnh dựa gốc cây, lặng lẽ ngắm Toàn Nhật, ḷng rộn lên một niềm vui nhẹ nhàng. Mắt Nhật hơm sâu, không c̣n ánh lên ḷng đam mê quyết liệt của một vơ tướng, nay h́nh như lúc nào cũng mơ màng đến một cơi hiền ḥa tịch mịch như thế giới thảo mộc. Ném một ḥn sỏi, Thức lặng lờ nh́n những gợn nước hiện lên rồi tan đi, trả lại mặt ao phẳng lặng cho những con chuồn chuồn kim màu xanh lá cây đang chờn vờn với đám bèo giạt ven bờ. Mùi ẩm ướt sực lên lẫn với mùi bùn. Trong gió thoang thoảng hương những bông sen mọc ở giữa ao, cánh hoa trắng tinh khiết ấp nhụy vàng dật dờ xao động.
Hai mươi năm xa cách ! Người em nuôi của Thức đă thành thiền sư Toàn Nhật, lang thang khắp nơi hoằng Phật pháp, ngủ bờ ngủ bụi, ăn cơm thừa canh cặn, nhưng mặt lại sáng lên một niềm an b́nh hạnh phúc. Ai ngờ được là con người đó đă từng chỉ huy đội Trung Kính và Thị Nội của phủ chúa Trịnh, đă từng cầm đầu quân Tiền Kích khét tiếng của du binh Tây Sơn, và chỉ suưt nữa là thành em rể của Quang Trung Hoàng Đế. Nhật bỗng cất tiếng:
- Nghe anh kể lại những bước luân lạc, Nhật chỉ xin hỏi một câu. Sống cật lực bằng trí uệ, vắt óc ra t́m lấy lối đi cho cả một xă hội hiện đầy những hận thù, ngu dốt, lại bảo thủ và tàn bạo, anh có phút nào thấy ḿnh hạnh phúc và thấy cuộc đời anh là đáng sống không ?
- Đáng sống ? Đáng chứ. C̣n hạnh phúc ...
Thức ngần ngừ, thở ra :
- Hừ ... Đôi khi thôi. Khi thấy con ḿnh lớn lên, hồn nhiên sống, chẳng hạn ...
Thức bâng khuâng :
- Ngày c̣n ấu thơ, cho cả đến những năm mười sáu, mười bảy, những phút hạnh phúc huyền diệu đó có. Nó chợt hiện ra, khi th́ với nắng gió, khi th́ với giọng hát câu ḥ của thợ găït, có khi th́ ngay cả lúc đi bắt cào cào, châu chấu. Trong những phút thần tiên đó, cái bản ngă Ta như nhập vào thành Một với thiên nhiên, và ḥa đồng để tan biến vào vũ trụ. Càng lớn, những phút đó càng hiếm hoi. Già đi, h́nh như nó đă biệt tăm hơi ...
Nhật dịu dàng :
- Phải chăng nó biến đi cùng với sự hồn nhiên ? Chính sự hồn nhiên là điều kiện để trực giác nhận biết Chân, Thiện, Mỹ. Nhà Phật gọi thế là đốn ngộ.
Thức mỉm cười, hỏi bâng quơ :
- C̣n Nhật ? Yêu ǵ nhất, ghét ǵ nhất ?
Nhật nh́n những quả sung chín đỏ nằm trên đầu, vắt vẻo ở đầu cành, chậm răi :
- Đệ nay không yêu ǵ. C̣n ghét, cố măi cho đến nay để không ghét ǵ nữa, nhưng vẫn chưa được. Đệ c̣n ghét một điều duy nhất ...
- ? ? ?
- Quyền lực !
- Tại sao ?
- Chắc anh c̣n nhớ Trịnh Bồng ?
- ...
Nhật mỉm cười, hồi tưởng lại ngày c̣n ở Kinh hai mươi năm trước, tiễn Trịnh Bồng trên con đường đi ra sông Nhị. Bồng đi để tránh sự đồn đăi là Kiêu binh đang tính phế Trịnh Tông để lập Bồng vào ngôi Chúa. Chia tay, Bồng nh́n Nhật nói « C̣n duyên là c̣n gặp ». Cái duyên đó có thật.
*
Tám năm trước, Nhật ghé vào Đền Ṣng ở Thanh Hóa, v́ nghe có thầy Trước là linh mục đạo Gia-Tô vào đó bắt quỉ. Người ta kể lại là ở Ba Làng, một gia đ́nh nghèo có một đứa con gái độc nhất được mười bốn tuổi bỗng nổi cơn dại, lúc cười lúc khóc, bụng tự nhiên phồng to lên như bị ủng nước. Con bé con cứ réo tên Bá Cẩn, viên chánh tổng, ra chửi, rủa cho chết cả làng cả họ. Không biết tại sao, bà Bá Cẩn treo cổ tự tử. Sau đó, chính Bá Cẩn ốm nằm liệt giường. Và rồi là đến đứa con trưởng bị trâu húc, ruột ḷi ra, chết tươi ngay trên bờ ruộng. Người trưởng tộc của Cẩn sợ quá, mời được thầy Trước về để bắt quỉ. Thầy cho trói con bé lại, một tay cầm Thánh Giá, tay kia vẩy nước thánh, miệng hỏi bằng tiếng La-tinh. Nó ú ớ. Thầy Trước thét lên, tay cầm cây thánh giá dí vào. Nó gào lên thất thanh, chẳng một ai hiểu ǵ. Sau thầy bảo là quỉ trả lời bằng tiếng La-tinh, lại nói không đúng văn phạm, câu trước lẫn câu sau. Thế nhưng thầy hiểu là con quỉ ở Đền Ṣng, không đến đó bắt không được. Thế là người Ba Làng rủ nhau đi, có thầy Trước dẫn đầu. Đến nơi, người thủ đền không bằng ḷng, bảo :
- Đây là chỗ thờ Phật, thờ Thánh. Ma quỉ nào vào đây được ! Có bắt th́ cứ bắt ở ngoài, chứ vào trong chính điện để bắt th́ ra là bắt Phật, bắt Thánh à ...
Người Ba Làng ḥ hét. Dân chúng quanh đền Ṣng cũng kéo đến, trong số đó có Toàn Nhật. Lời qua tiếng lại, không ai chịu ai, và đă xô đẩy nhau th́ một sư ông trạc lục tuần cười hề hề đến bên thầy Trước. Sư ông nói :
- Thưa thầy, ở vũng lội làng Do Xuyên từ biển vào, có một cặp ma, xưa ở Kinh đôi Ma bị quân Tây Sơn đuổi chạy về đây. Chính tôi đến bắt để chúng khỏi tác oai tác quái vật chết trâu ḅ, sinh dịch sinh bệnh, đến cả năm nay rồi. Nhưng mỗi lần, cứ đuổi nó đến Nhà Thờ Kẻ Bền là nó lánh vào, tôi đành phải đứng ngoài mà chờ, không dám tự tiện xúc phạm chỗ linh thiêng. Bây giờ, nếu thầy kiên tŕ, th́ thế nào cũng bắt được quỉ ở ngoài này, tôi xin giúp thầy một tay ! Tôi đồ chừng là chỉ hai ba đêm nữa, nó phải ra mà thôi ...
Dĩ nhiên, thầy Trước không biết nói thế nào, đành bảo chờ. Hai hôm sau, muỗi quá, ai cũng giục. Sư ông lại hềnh hệch cười « nó sắp ra rồi đấy ! » và chắp tay, miệng niệm Nam mô, mắt nh́n thầy Trước. Đến hôm thứ ba, có người ở Ba Làng bảo con bé con bị chửa hoang đấy, quỉ bây giờ ở trong cái bào thai được năm tháng rồi. Thầy Trước lại dẫn đầu giáo hữu trở về bắt con quỉ đă trốn từ Đền Ṣng chui vào cái bụng của một đứa bé gái không may làm thuê cho Bá Cẩn.
Vị sư ông đó chính là Trịnh Bồng. Nhận ra Nhật, Trịnh Bồng reo lên :
- Đấy, tôi đă nói rồi, c̣n duyên là c̣n gặp.
*
Đời Bồng là một cuộc đời không b́nh thường. Là cháu gọi Trịnh Sâm bằng chú ruột, một người đă giết bố ḿnh để tiếm ngôi chúa, Bồng chẳng thù oán ǵ Sâm. Ăn ở hiền lành đến độ khi Sâm phế con trưởng là Tông, Sâm đă có ư cho Bồng nối ngôi chúa khi thấy con thứ là Cán cứ ốm đau chữa măi không khỏi. Một hôm, Bồng bỏ Kinh đi về vùng Yên Quảng - Hải Dương, tu trong một ngôi chùa hẻo lánh. Sau loạn Kiêu binh, Tông lên ngôi chúa, gọi măi Trịnh Bồng mới chịu về giúp Tông định đặt lại công việc Phủ Liêu lúc bấy giờ bị bọn Kiêu binh khống chế. Thấy Bồng lành, Kiêu binh lại rắp tâm phế Tông lập Bồng. Bồng vào thưa với Tông, rồi trốn đi ngay.
Khi Tây Sơn ra Bắc lấy tiếng là phù Lê - diệt Trịnh, giết được Tông rồi bỏ về Đàng Trong, Bồng sống ở Chương Mỹ lẫn trong dân gian nên ít ai biết, trừ đám thủ hạ xưa nay trong Phủ Chúa. Chúng xui, rồi viết sẵn một tờ tâu vào Vua Lê «...Đến đời gần đây, nhà thần dần dần cậy thế chuyên quyền, làm trái lẽ thường khiến mất cơ nghiệp tổ tông. Nay thánh thiên tử lấy ḷng trời làm ḷng ḿnh, thần thẹn là phái trưởng nhà Trịnh, lánh nạn nấp trong dân gian, cái bụng mến nhớ tông miếu khắc khoải, chỉ v́ chưa được chiếu chỉ nên chưa dám vào thành. Vậy xin mạo muội mấy hàng, dâng trước ngai rồng, cúi chờ tiến lên ngự lăm ».
Triều thần đ́nh nghị, và v́ Bồng là kẻ nhân hậu nên đều một ḷng ủng hộ, Lê Chiêu Thống giáng chỉ cho vào. Tiếp được chỉ, Bồâng ngần ngừ măi rồi mới lên đường. Nhưng cùng lúc đó, Trịnh Lệ là em Trịnh Sâm, vai chú của Bồng, được một vơ quan là Th́ Trung phù tá, và có Dương Trọng Tế cầm quân ở Gia Lâm trợ giúp. Về đến bến Tây Long, Lệ thảo một từ tâu «... Mồng mười tháng này thần sẽ vào ở Chính phủ. Cúi xin ban hạ sắc dụ cho thần được nối ngôi Chúa, đời đời tôn phù để giữ cái nghiệp duy đế duy vương trong muôn năm ».
Cuộc tranh chấp giữa Lệ và Bồng xảy ra nhưng kết thúc rất mau chóng. Tế phản Lệ theo Bồng nên quân của Th́ Trung bị phá tan ở Nam Đồng, Lệ phải cắm đầu chạy ra phía ô Ông Thánh. Bồng kéo quân vào Thăng Long, thanh thế rất lớn, đến ra mắt vua ở điện Vạn Thọ. Lê Chiêu Thống bảo :
- Nhà Chúa trải hai trăm năm tôn phù, cái công không nhỏ. Trẫm xét trong nhà Chúa, không ai được hiền như ông, lại ngành trưởng, nên việc nối ḍng tế tự vẫn đêå dành cho ông.
Bồng thưa :
- Thần vốn ươn hèn, tính lại ưa tịch mịch, chẳng may gặp lúc suy bỉ, đă cam phận bỏ đi t́m một nơi chùa chiền mà sống cho hết tuổi thừa. May nhờ hoàng ân, vận hội đất trời xoay lại, thần lại thấy bóng mặt trời. Nặn đúc cho thần kiếp này là ơn của Hoàng Thượng.
Chiêu Thống vui ḷng hỏi :
- Thế đă chọn nơi nào để ở hay chưa ?
- Tâu Hoàng Thượng, ṭa Lượng Phủ c̣n có thêå che mưa gió, thần xin về đấy.
Sau đó, Bồng đến Thái miếu, thắp hương, nước mắt ràn rụa rồi định về Lượng Phủ. Bọn thủ hạ kêu :
- Thiên hạ đón ông về là mong ông làm Chúa cho họ công danh. Nay ông không về Chính phủ, nhân đinh sẽ nản, đại binh sẽ tan, không c̣n thế nào mà thu lại được. Về Lượng Phủ, chẳng bằng cứ ở Chương Mỹ mà làm một người an nhàn, cần ǵ phải d́u dắt bao nhiêu người đến đây cho nhọc !
Nói xong, chúng cứ rước kiệu Bồng về Chính phủ. Chiêu Thống bực bội, bảo tả hữu «... Ở Phủ th́ làm Chúa. Tiếc rằng khi Tây Sơn đi, ta không cho mớ lửa cho rảnh. ». Hôm sau, Vua sai triều thần bàn việc sắc phong cho Bồng. ư Vua chỉ muốn phong làm quốc công. Có người nói nhà Chúa xưa bắt đầu được phong là Tiết Chế thủy bộ chư-danh binh chương quân-quốc trọng-sự. Vua bắt bớt đi chữ Tiết Chế.
Chưa bàn định xong, có tin báo Liễu trung hầu Đinh tích Nhưỡng vâng sắc đă tới. Bồng mời Nhưỡng, nhưng Nhưỡng từ, nói rằng tránh mang tiếng, không muốn gặp trước khi việc phong tước chưa xong. Vua Lê mừng lắm, xuống chỉ phong cho Nhưỡng tước Quận Công. Nhưỡng lạy tạ, từ chối nói rằng việc nối ngôi Chúa chưa xong, công nghị sẽ x́ xào nếu Nhưỡng chịu nhận tước. Cuối cùng, Vua Lê phong cho Côn quận công Trịnh Bồng tước Quốc Công, nhưng tờ sắc nói rơ từ nay về sau đời đời chỉ nối làm tước ấy.
Nhưỡng giận, cho là không công bằng, làm một tờ yết thị « Nay vâng sắc chỉ cho lập quốc công để nối ḍng dơi nhà Chúa. Nếu như ḷng người đều thuận, th́ đến phủ lạy mừng. Bằng không, xin đến cung Tây Long họp để thảo biên dâng lên Hoàng Thượng cúi nhờ xét định cho thỏa ḷng thiên hạ ». Quan triều sợ Nhưỡng, thảo biểu xin cho Côn Quốâc công tước Vương như xưa. Chiêu Thống chửi « Chúng coi ta là con trẻ, vừa ban lệnh xuống đă đ̣i đổi. Nếu yên phận th́ « Vương » hay « Công » có khác ǵ ! Nếu không, chắc lại lấy Chúa hiếp Vua à ? ». Sợ cái gốc sinh loạn đă nẩy, có người đến khuyên Bồng tự ḿnh lui xuống. Bồng đáp :
- Việc này là do Liễu trung hầu, tôi không can dự. Xử trí thế nào tùy lượng bề trên, xin soi xét ḷng đó cho tôi.
Mấy hôm sau, Chiêu Thống nhượng bộ, phong Bồng làm Nguyên úy phụ Quốc Chính, tước Án-đô Vương. Lúc ấy, Nguyễn Hữu Chỉnh ở Nghệ An đùa, nói lái là « Đố an » Vương. Quả thế, Hoàng Phùng Cơ đă mang hai vạn quân từ Sơn Tây về đóng tả ngạn sông Nhị. Trong dinh nhao nhao tiếng đồn Cơ vào bè Vua, Nhưỡng ở phía Chúa, chắc sẽ đánh nhau to.
Bồng quyết định bỏ ngôi Chúa trốn đi để tránh việc binh đao. Một ḿnh lần ra bến Thúy Ái, Bồng bị bọn thủ hạ chạy theo níu lại rồi báo cho Nhưỡng. Nhưỡng sai đưa Bồng về Phủ rồi cắt người canh giữ. Về phần Hoàng Phùng Cơ, v́ thấy là dù sao ngôi Chúa cũng đă định rồi, Cơ liên minh với Nhưỡng chia thực quyền. Hai người cùng nhau sắp đặt bổ nhiệm các quan, khiến vua Lê chỉ biết than trời, và có ư vời Nguyễn Hữu Chỉnh ở Nghệ An về giúp.
Chỉnh lúc đó đă bị Tây Sơn bỏ rơi, chỉ c̣n vài chục thủ hạ. Mạo là có chiếu của Vua phong Chỉnh làm trấn thủ Nghệ An, tước Bằng lĩnh hầu, Chỉnh giả làm lễ bái mạng rồi truyền hịch hiệu triệu hào mục và quân lính. Trong ṿng mươi ngày, Chỉnh mộ được hàng vạn quân, tuyên cáo : « Bọn Nhưỡng cầm quân ngầm mưu việc đại nghịch. Nay vâng mật chỉ đem quân về triều để quét sạch giặc đang hiếp chế nhà Vua », rồi kéo quân lên đường. Quân Chỉnh mới mộ, nhưng đội ngũ tề chỉnh, hiệu lệnh nghiêm ngặt, đụng với quân nhà Chúa ở khúc sông Hoàng Mai huyện Quỳnh Lưu, đánh một trận toàn thắng dễ dàng.
Ở Thăng Long, Nhưỡng sợ Chỉnh kéo quân chạy về Yên Quảng. Cơ thấy vậy, rút lên Sơn Tây, ư nuôi oai dành sức, từ từ coi thiên hạ ngả về Vua hay về Chúa. Trịnh Bồng gọi Dương Trọng Tế, hốt hoảng hỏi :
- Làm thế nào ?
Tế mang quân ra cản Chỉnh, như sang bến Thanh Tŕ lại chạy thẳng sang hạt Kinh Bắc. Bồng khóc :
- Ta chẳng may đẻ vào nhà Chúa, lại bị một lũ tiểu nhân xui khôn xui dại, làm lỡ mọi chuyện, ngay đến chuyện làm một ông sư già chống gậy dạo trong vườn thiền cũng không được !
Bồng cùng tả hữu bỏ Thăng Long chạy. Nguyễn Hữu Chỉnh vào, được Vua Lê phong làm Bằng trung công, nắm mọi việc. Vua Lê lại sợ Chỉnh lấn ép. Khi Chỉnh định xuất quân đánh Bồng, Vua sai người bảo :
- Bất nhượng hăy làm lời dụ bảo hắn đường họa phúc, tránh tuyệt tự họ Trịnh đă nhiều đời tôn phù. Hắn cứ mê muội, th́ hăy kéo quân đánh. Ta cứ giữ niềm trung hậu, không ai nói vào đâu được !
Chỉnh sẵng giọng :
- Anh hùng làm việc há theo cái nhân đức của đàn bà ?
Mang quân qua Nhị Hà, Chỉnh bắt giết Dương Trọng Tế. Bồng chạy thoát, ra miệt Hàm Giang nương tựa vào Đinh Tích Nhưỡng, thủ hạ chỉ c̣n độ một trăm người. Nhưỡng tiếp, nhưng ư bạc bẽo, không nói ǵ đến việc quân, việc nước, lại thưa :
- Trời thanh, trăng sáng, vẻ thu rất đẹp. Thần đă đem rượu lên thuyền, xin Chúa đi chơi ngắm nh́n phong cảnh cho khuây khỏa.
Bồng nghẹn lời :
- Phong cảnh vẫn xưa nhưng non sông khác trước. Bơi thuyền uống rượu, ta chẳng có ḷng nào. Xin tướng quân cứ đi chơi.
Đêm hôm đó, Bồng thảo một bức thư cho Trương Đăng Quĩ, nhờ tâu lên Vua « ... Lúc mới đến Kinh chỉ lo giữ lấy công việc thờ cúng cho trọn đạo hiếu, thật không có bụng chuyên quyền. Chẳng ngờ thế sự đẩy xô, lại gặp các tướng ép uổng, thành ra trái ư Vua. Chỉnh vào, cung khuyết đă bị đốt tiêu, nên thần như con chim cháy tổ bay quanh không chỗ nương thân, xiêu bạt nay Quế Ổ, mai Hàm Giang, hóa ra mang tiếng kháng mệnh, tấm ḷng kính thuận không c̣n cách nào bày tỏ được ... » Vua sai Quĩ đi đón Bồng về triều, nhưng v́ sợ Nhưỡng thông đồng với Chỉnh bắt ḿnh, Bồng đă cùng mấy người hầu cận thuê thuyền buôn giương buồm chạy xuống Sơn Nam. Sáng ra, Nhưỡng biết chuyện, liền kéo thuyền chạy theo, bụng bảo dạ nếu không theo Chúa, thiên hạ sẽ bảo ḿnh là loài phản tặc.
Hợp với quân chủ lực của Lân, một thổ hào, Nhưỡng đánh lại tướng của Chỉnh là Hoàng Viết Tuyển, nhưng v́ ô hợp nên thua tan nát. Lân cướp thuyền đưa Bồng chạy về Bái-Hạ. Ở vùng ấy, Khuông dấy quân Cần Vương, cùng Lân ra sức chống giữ. Bị Chỉnh vây chặt, quân đói phải đào củ chuối để ăn. Bồng nói với Khuông và Lân để Bồng tự trói ra hàng, tránh đổ thêm máu. Không chịu, Khuông và Lân phá ṿng vây mang Bồng chạy về được Hải Dương rồi lên Yên Quảng. Lân xin về, rồi Khuông chết bệnh ...
Nói đến đây, Nhật bỗng im lặng, hồn lắng vào một cơi riêng, không biết đến ǵ xung quanh. Nghe Thức giục, Nhật thốt lên :
- Cái nghiệp quyền lực ! Gỡ ra không phải là dễ.
-…
Chậm răi, Nhật tiếp tục kể :
- Trốn thủ hạ, Bồng một ḿnh lên núi. Đêm ấy, Bồng kể cho đệ nghe là nằm măi, cứ nửa ngủ nửa thức, mơ mơ màng màng, bỗng thấy một góc núi sáng rực. Giọng đàn bà ở đâu cất lên, bảo Bồng từ nay tên là Đạt Hải thiền sư, đă sắp tận được nghiệp rồi ... Bồng tỉnh ra, nghĩ « ... cơi phù sinh chỉ là giấc mộng, sao chúng sinh cứ ch́m đắm vào bể khổ. Thôi, quay về là hơn, về cái thuở chống gậy dạo cửa thiền ».
Lấy kiếm gọt đầu, Án đô Vương Trịnh Bồng thỏa giấc mộng trở thành một vị thiền sư, từ đó lang thang hết chùa này đến chùa nọ. Nhưng nghiệp vẫn chưa dứt. Ở chùa Tam Giáo, có kẻ tên Vũ Kiều, đă từng là học tṛ ở trong Kinh, nhận ra Đạt Hải chính là Chúa Án đô. Bảo với bọn phiên thần là Kỳ và Trân, Kiều đến lạy Bồng năm lậy, và xin tôn phù. Bồng kêu « ... Các vị nhầm rồi ! » nhưng họ không đứng lên, khóc kêu đ̣i dựng lại cơ nghiệp nhà Chúa. Bồng mềm ḷng, nước mắt ràn rụa, nói «... Cái cảnh « thử ly », «mạch tri » trông mà nát ḷng. Ta không phải gỗ đá, lẽ nào lại không đau xót ? Nhưng đă kiệt sức, ta vẫn chẳng tranh lại với trời nên phải nín nhịn giữ ḿnh, không mưu tính để lại lầm lỡ thêm một lần. Gầm trời này ai Vua ai Chúa đă có chân mệnh, ta đă định chống gậy trong chốn sa môn mà rồi cũng chẳng được ! ».
Chưa đánh chác được ǵ, bọn Kỳ và Trân đă ngỡ là con đường công danh sắp đạt được, xin phong tước. Bồng lúc ấy cảm thấy cái bóng danh lợi vẫn là cái động cơ của sự mê muội, nên rắp tâm bỏ đi. Chưa đi được, cả Bồng lẫn Kỳ và Trân lại bị đám nông dân bắt nộp để lấy tiền thưởng. Chỉnh đích thân xuống trấn Kinh Bắc tra xét, sai chém đầu Kỳ và Trân ra oai ...
Nghĩ đến Chỉnh, một kẻ người đời gán cho hai chữ gian hùng, và là kẻ đă từng đối đáp chèn ép ḿnh ngày Chỉnh c̣n pḥ Hoàng Tế Lư ở Nghệ An, Thức ngạc nhiên hỏi sao đă bị bắt mà Bồng c̣n toàn vẹn để sau này gặp được Nhật ở Đền Ṣng ? Nhật xuề x̣a cười, rồi thủng thẳng :
- Anh đoán chắc không ra ! Chỉnh hỏi Bồng : « ... Sao mi chửi ta là giặc? ». Bồng đáp : « Nam mô a di đà Phật, quả bần tăng đă phạm khẩu nghiệp ». Chỉnh lại trêu : « ... Rước về làm Chúa, mi có nhận không ? ». Bồng cười hềnh hệch : « Eo ôi, cái nghiệp ấy th́ chịu. Xưa, bần tăng như khúc gỗ tṛn, cứ bị bọn mê muội thèm muốn danh vọng xô đẩy nên mới lăn lóc thế. Nay, chẳng dại nữa, làm Vua làm Chúa th́ thà chém chết ngay đi c̣n hơn ! ». Chỉnh hỏi tại sao ? Bồng nhẹ nhàng : « Nghiệp quyền lực là cái nghiệp của Quỉ Vương. Nó sai khiến hằng hà sa số ma quỉ, căng chặng bẫy ở ngay nhân tâm. Bây giờ nay bần tăng đă hiểu mà tránh được, dại ǵ lại dính vào nữa ! ». Chỉnh ngẫm nghĩ rồi quát thủ hạ : « Sao chúng mày bắt nhầm ông sư gàn gàn ương ương này vào đây ? » rồi ra lệnh đuổi Bồng ra ngoài. Sau đó, Chỉnh làm tờ cáo, bảo rằng Trịnh Bồng đă chết và cấm không cho ai được nói thêm để làm náo loạn ḷng người ...
Thức mỉm cười :
- Làm thế, Bồng sau này khỏi cứ vất vả trốn tránh bọn tham tiền lừa bắt để lấy thưởng. Kể ra, thế là Chỉnh cũng có chút ḷng...
Nhật chợt buồn bă, nhớ đến cái chết của Chúa Út, nhẹ nhàng :
- Đấy, cái nghiệp quyền lực nó thế. Bồng thoát ra, phải trả giá bao phen, sống đi chết lại mới thành được Đạt Hải thiền sư. Chỉnh chạy theo quyền lực, nhưng tha Bồng. Đến lượt Vũ Văn Nhậm, Nhậm ra giết Chỉnh. Rồi sau, Huệ lại ra giết Nhậm. Bao nhiêu sinh mạng khác, cũng chỉ v́ quyền lực, chết tức tưởi. Và chết, vô nghĩa.V́ vậy, đệ cố gạt mọi chuyện yêu ghét, nhưng vẫn chưa thể nào chấp nhận được một thứ quyền lực nào !
*
Quay lại phường Bích Câu hai ngày sau, Toàn Nhật vừa gơ cửa th́ bơ già đă vui vẻ nói :
- Ông tôi về rồi, rước sư vào !
Nh́n thấy Thức bên cạnh, bơ có vẻ ngần ngại, nhưng Nhật biết ư, lên tiếng :
- Mô Phật, vị này là anh tôi, cũng quen biết ông nhà ...
Bỗng một giọng khàn khàn cất lên :
- Bơ mời các vị vào, xin vào ...
Nhận ra Thức, tiếng như reo, nghe vẫn khàn khàn :
- Trọng Thức, có phải không ?
- Chào Ngô huynh. Bao nhiêu năm rồi !
Nắm tay Thức, Ngô Th́ Nhậm nhướng mắt nh́n vào tận mặt. Lưng gần như c̣ng xuống, tóc nay bạc phơ, Nhậm gầy như hạc, mảnh mai trong tấm áo thụng màu xám nhạt. Mắt sáng lên nh́n Thức, Nhậm tươi cười :
- Phải nói bao nhiêu đổi thay rồi ! Chứ không có đổi thay, năm tháng chỉ hệt nhau, bao nhiêu ta cũng chẳng đếm !
Quay sang nh́n Nhật, Nhậm từ tốn :
- Nam mô a di đà Phật !
Thức nhỏ nhẹ giới thiệu :
- Vơ Toàn Nhật, đồng môn với đệ, lại như anh em một nhà.
Nhậm à một tiếng, rồi cười :
- Có phải Vơ tướng quân của đội Tiền Kích không ? Người ta lại đồn là chết rồi, thế có lạ không ?
Nhật thủng thẳng :
- Lạy Phật, đúng đấy chứ ! Bây giờ chỉ có một vị sư đi cầu của bố thí của thiên hạ thôi, Vơ tướng quân ǵ đó chết hẳn rồi. Đệ ra t́m Ngô huynh v́ thầy đệ có một lời nhắn ...
Nhậm cắt lời Nhật, nhại lại :
- Vô lượng thọ Phật ! Ngô huynh ǵ đó cũng không c̣n. Bây giờ chỉ có một vị sư già tên là Hải Lượng đây !
Nhậm bước vào, gọi bơ già nấu nước pha trà, tay đẩy Thức và Nhật vào chái bên, rồi kéo xuống ngồi trên bồ đoàn. Lấy bộ chén chè ra lách cách lau chùi, Nhậm tươi tắn :
- Này, ở đây đến xế trưa là gặp cả Phan Huy Ích và Vũ Trinh. Họ nghe bần đạo từ Thanh Oai về, chắc sẽ lục tục kéo đến chuyện văn.
Nh́n Toàn Nhật, Nhậm tiếp :
- Nào, nói ta nghe xem La Sơn Phu tử nhắn ǵ?
Nhật thuật lại lời Nguyễn Thiếp. Nhậm trầm tĩnh :
- Ta về làng, lạy tổ miếu. Mấy hôm sau, quân Nguyễn Ánh đánh lấy Thanh Hóa. Khi ta từ Sơn Nam về, th́ quân Nguyễn đi phía sau chừng một hai ngày đường, nay mai sẽ vào Thăng Long chấm dứt triều đại Tây Sơn ...
Thở dài, Nhậm đổ trà vào chén chuyên, tay rót, miệng khẽ nói :
- Trốn, ta không trốn ! Nh́n Thức, Nhậm trầm ngâm - ta trốn th́ c̣n ǵ cái tiếng danh giáo của Ngô th́ Nhậm ? Ta trốn th́ sau này ai hiểu làm sao cho được cái việc chấn hưng Trúc Lâm Thiền Pháp của Hải Lượng ?
Thức hỏi, Nhậm nói rằng từ mấy năm nay, Nhậm đang cùng môn đồ hoàn thành « Trúc Lâm Tông Chỉ Nguyên Thanh ». Tập này gồm hai mươi bốn thanh, tương ứng vào hai mươi bốn khí của trời đất, là những giáo lư tổng hợp Nho và Thiền thành một khối. Nho và Thiền theo đó là cùng nguyên tắc, chỉ khác về cách ứng phó « ...Xử thế bằng Nho, xuất thế bằng Thiền, ... ung dung thoải mái trong cái lư ấy mà cũng vượt lên trên và ra ngoài cái lư ấy ».
Cuối giờ Thân, Ích và Trinh đến. Sau đó có thêm Nguyễn hữu Đàm, Ngô th́ Hành và Nguyễn đăng Sở, đều là những nhà nho nhưng nay mang pháp danh Hải Điền, Hải Huyền và Hải Ḥa. Cuộc đàm đạo xoay quanh giáo lư, nhưng tất cả đều cuối cùng qui về Nho học. Đề cập đến «không» và «ngộ», vấn đề được tŕnh bày như mối quan hệ giữa «lư» và « dục» trong hệ thống Tống nho. Khi nói về « minh tâm » và « kiến tính » của nhà Phật, họ qui trở lại « chính tâm » và « thành tính », cho rằng đều là « đạo người quân tử rộng khắp và kín đáo ».
Hải Lượng thiền sư không vất bỏ nổi Ngô th́ Nhậm. Dấn thân v́ có ư thức xă hội, nhưng vốn là một nho gia theo ḍng danh giáo, Nhậm dẫu muốn hóa ra Hải lượng nhưng vô h́nh chung vẫn bó buộc tư tưởng của ḿnh trong một khuôn khổ nhất định. Chẳng hạn, Hải Lượng cho rằng: « Đại bồ tát vô lực lượng không xuất gia mà tế độ được vô số trăm ngh́n chúng sinh ». Khi bàn «... tinh thần cất giấu ở trong thân thể, thân thể là đồng một chất với trời đất », Hải Lượng thừa nhận sự tồn tại của thân và sự phụ thuộc của tinh thần vào cái thân vật chất đó. Nói về « luân hồi » trong sáu cơi của nhà Phật, các vị thiền sư ở phường Bích Câu lại xem như là luật « Tuần Hoàn » của nhà Nho. Đề cập đến « Thiền » là một cách tu tập, họ cho là « Thiện Vị », tức là nhường ngôi kiểu Nghiêu, Thuấn...Tóm lại, việc động năo ở phường Bích Câu thể hiện sự t́m kiếm lư lẽ giải thích những bế tắc xă hội, chỉ ra thái độ cần có và vạch rơ con đường đi tới. Dựa trên cơ sở « Tam giáo đồâng nguyên » đă có từ 10 thế kỷ trước, Nhậm và những người đông môn, đồng chí, vô h́nh chung mang Nho ra thay cả Phật lẫn Lăo học, không đề ra được sự tương hỗ của ba cách nh́n có thể bổ sung cho một thế giới quan toàn diện hơn, tinh tiến, ảo diệu hơn cách nh́n của Nho giáo.
Chiều tối, Thức và Nhật kiếu từ. Ngô th́ Nhậm tiễn ra tới cửa, nói với Nhật :
- Ta có nghe đệ kể « Hứa Sử truyện văn » trong nhân gian, hôm nào đệ ghé, có dịp cùng nhau bàn thêm..
Nhật buột miệng nói theo kiểu Trịnh Bồng :
- C̣n duyên là c̣n gập...
Trên đường về, Nhật chép miệng nói với Thức :
- Ngô huynh vẫn đời lắm, có đạo được chút nào đâu !
Thức không trả lời, bước đi trong im lặng. Ḷng chàng nặng ch́nh chịch sự thất bại và niềm tuyệt vọng của những người có ḷng, nhưng tư tưởng lại chỉ hạn hẹp trói buộc trong cái hệ tư tưởng phong kiến. Hệ tư tưởng đó nay quá lạc điệu, khi mọi con người trên thế giới này đă đến gần nhau hơn bằng những con tầu vượt đại dương gắn đại lục này vào những đại lục khác.
*
Hạ tuần tháng tám năm Nhâm Tuất , Thái Úy Nguyễn văn Thọ mở cửa thành Thăng Long ra hàng. Năm ngày sau Nguyễn Ánh đặt chân vào thành. Quang Toản cùng với hai em là Thùy và Thiệu, cùng Đô Đốc Tú, Đô Đốc Dụng vượt sông Nhị chạy sang Kinh Bắc. Đêm ở Xương Giang, dân đến vây, Thùy và Tú tự vẫn. Toản bị dân Phượng Nhỡn bắt mang về nộp lấy thưởng. Sự nghiệp nhà Tây Sơn cáo chung sau khi Nguyễn Huệ xưng đế được đúng mười bốn năm.
Nguyễn Ánh tiến hành một loạt biện pháp để b́nh định Bắc hà. Như cô gái giang hồ đă quá tuổi, Bắc hà lại ỏn ẻn ton hót về sự trinh bạch, sắc đẹp, và gốc gác quí phái lương thiện của ḿnh. Ánh chiêu dụ cựu thần nhà Lê, đặt lại các chức quan văn vơ, dùng luật Hồng Đức trị dân. Đối với đám quan theo Tây Sơn, Ánh cho truy nă, bắt bớ, và đặt các trạm canh khắp nơi để thu hồi quyền uy.
Sau đó, Ánh mang quân thù ra xử. Tài liệu do giáo sĩ De la Bissachère lưu ở Hội Truyền Giáo Paris kể lại như sau :
«...vị Vua Tây Sơn là Quang Toản phải chứng kiến một cảnh đau ḷng. Thi hài của cha, mẹ, ông bà đă chôn đều bị khai quật, xương cốt mang xẻ vụn ra để, theo dị đoan, không có thể mang lại phúc đức cho con cháu. Sau đó, những xương cốt đó đem đổ vào một cái chiếc vại sành rất lớn để cho quan quân đến đái vào. Tiếp theo, xương cốt lại bị nghiền thành bột đổ vào một cái uôm để trước mặt vị Vua trẻ. Người ta mang đến một mâm cơm thịnh soạn, một phong tục đối xử tử tù ở đất nước này trước khi thi hành quyết. Người em vua, can đảm hơn, trách anh đă ăn. Sau bữa, người ta bịt miệng Vua, để tránh vị này có thể chửi vị Tân Vương. Rồi họ cột tay và chân Vua vào bốn con voi để xé xác. Hai con chạy, làm rách toạc một chiếc đùi, gân ḷi ra. Vị Vua bị hành quyết vẫn c̣n sức quay lại nh́n cái uôm có xương cốt của cha mẹ ḿnh. Đám hành h́nh dùng một thứ dụng cụ không thấy ở Âu châu, xẻ xác Vua ra làm năm mảnh, đem cắm trên những chiếc cột cao đặt ở năm cái chợ đông người, và đợi thịt rữa ra hay là bị diều quạ ăn hết.
Về phần Đại tướng Thiên Phổ (Trần Quang Diệu), người mà ai biết cũng quí mến, ông ta xin vị Tân Vương tha chết cho mẹ ông nay đă tám mươi tuổi, không có thể làm ǵ hại đến chính quyền mới. Ông bị xử chém.
Ông ta có đứa con gái độ mười bốn, mười năm tuổi, nay đă đúng độ thiếu nữ, bị xử voi dày. Khi cô ta thấy một con voi lù lù tiến lại để cuốn lấy, cô ta quay nh́n mẹ, thét lên thảm thiết : « Mạ ơi, cứu con ! ». Mẹ cô ( nữ tướng Bùi Thị Xuân ) đă từng chỉ huy đội tượng binh đáp : « ... Làm sao cứu con khi chính mạ, mạ chẳng cứu được mạ. Thà con chết với cha với mạï c̣n hơn là sống với lũ người như chúng nó ! ». Trong số những người chứng kiến, nhiều kẻ quay mặt đi không dám nh́n. Con voi cuốn cô bé hất lên cao, rồi ngửng lên lấy ngà đâm vào thân xác cô rơi xuống, hai lần tất cả.
Khi đến lượt hành quyết vị nữ anh hùng, vợ của Đại tướng Thiện Phổ, bà ngang nhiên đi vào, dáng kiêu hănh, đến ngay trước mặt voi. Bọn hành h́nh hét bắt qú, nhưng bà không, cứ đứng sừng sững. Con voi không làm ǵ, h́nh như nhận ra chủ, măi sau bị thúc nó mới cuốn lấy bà ...
Bọn hành h́nh, để có được sự can đảm của bà, đă móc tim, gan, phổi, và tay của bà để ăn ...».
Có một chi tiết nhỏ c̣n nghi vấn.Giáo sĩ De la Bissachère kể là Trần Quang Diệu bị xử chém, trong khi đó, sử ta lại viết là Ánh chỉ bắt Diệu uống thuốc độc, v́ xưa Diệu đă đối xử với bọn tướng của nhà Nguyễn là Vơ Tánh và Ngô Ṭng Chu một cách cao thượng. Một điều không có nghi vấn ǵ là Diệu trước khi chết, sắc mặt không đổi. Và h́nh như Diệu có cười một tràng dài.
Về phía bọn văn thần pḥ Tây Sơn, Ngô Th́ Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Gia Phan và khoảng mười lăm người bị đóng gông mang bêu. Hôm đó, trời đă sang đông, đêm xuống rất sớm và không hiểu ở đâu chim cuốc bay về đậu trên những hàng cây bàng trong Kinh. Sáng hôm sau, họ điệu đám văn thần sang Văn Miếu. Đàn chim cuốc bay theo, tiếng kêu quốc, quốc vang động khắp một vùng hồ Thủy Quân. Những kẻ ṭ ṃ lũ lượt kéo nhau đi xem. Trong đám đông, Toàn Nhật cùng Trọng Thức chen vai thích cánh, nghe hàng dân bàn tán cách hành tội rồi đánh cược với nhau. Cứ như là đi xem hội, họ nói cười, thản nhiên, nh́n đám văn thần nay đă lụ khụ, c̣ng lưng dưới những chiếc gông làm bằng gỗ lim, bước im ĺm, mắt nh́n xuống đất. Duy một ḿnh Nhậm, Nhậm ngửa mặt lên trời, miệng tủm tỉm, thỉnh thoảng đưa mắt hiền ḥa nh́n thiên hạ.
Bọn lính đưa đám tội đồ vừa bước vừa dọa nạt, tay cầm roi vút vào không khí, mở đường đi trong tiếng chiêng trống ầm ĩ. Nhậm quay lại nh́n đồng bọn. Thấy họ vẻ ủ rũ, Nhậm bỗng chạnh ḷng. Đấy, tinh anh của đất nước cả đấy ! Bây giờ, họ là ǵ ? ḿnh là ǵ ? Tặc loạn ? Phản quốc ? Không ! Ḿnh chỉ là kẻ đứng về phía cái quyền lực bị đánh sụm. Thế thôi. Cái quyền lực chiến thắng kia làm ra danh nghĩa bằng chiến thắng. V́ đă chiến thắng, nó có thể sắp xếp lại hết, kể cả lịch sử. Và kết tội kẻ chiến bại thế nào th́ kết, ai làm ǵ được !
Bị điệu vào sân Văn Miếu, bọn văn thần đứng lơ ngơ, đợi đọc chiếu hạch tội của Vua Gia Long. Dưới thời Cảnh Thịnh, Nhậm khuyên Quang Toản không được, đành rời chính sự, lui về coi sóc Văn Miếu này. Biết từng con ngựa đá cho đến ḥn gạch, viên ngói và những tấm bia Tiến Sĩ sắp hàng từ mấy triều đại nay, Văn Miếu là nơi Nhậm tôn kính c̣n hơn Từ đường của gia đ́nh ḿnh. Trên những cành cây đại, chim cuốc lại đến đậu đông nghịt, thỉnh thoảng ùa nhau cất cánh bay, tiếng đập cánh như gơ cửa một mùa xuân chậm đến.
Từ một chiếc ghế bành phủ gấm, Đặng Trần Thường, kẻ được Gia Long dành cho cái niềm vui gặp lại bạn đồng liêu ngày xưa, loắt choắt kiễng chân đứng dậy. Lời hạch tội đám văn thần khá tầm thường, đại khái cho rằng biết lễ nghĩa mà lại theo ngụy Tây Sơn, tội đáng nọc ra đánh để lấy đó làm gương cho thiên hạ. Nhậm lại cười ! Ai chả biết được làm vua, thua làm giặc. Kẻ nào thua, tất là ngụy. Lời hạch lại nhiếc móc bọn văn thần là tiếm nhà Lê để tâng công. Nhậm tự hỏi, thế bay đang làm ǵ đây ? Khi xưng đế hiệu, bay không tiếm ngôi đấy à ?
Bọn văn thần từng người một phải ra qú nhận tội rồi nằm dài mặt úp xuống sân để cho bọn hành h́nh đánh vào lưng. Nguyễn Gia Phan, rồi Phan Huy Ích. Tiếng roi vun vút quật xuống. Tiếng rên hừ hự. Hàng dân im lặng, không c̣n ồn ào. Chỉ có tiếng chim cuốc kêu. Rồi tiếng quát.
Đến lượt Nhậm, Thường trừng trừng nh́n, rồi vênh váo :
- Ai công hầu, ai khanh tướng, trong trần ai, ai dễ biết ai
Nh́n những cánh chim chao ngang đảo dọc trong bầu trời ẩm đục buổi đầu đông, Nhậm bỗng chỉ thấy một sự thương hại tràn ngập tâm tư. Giọng tự măn, Thường mỉa mai « Theo giặc, Hy Doăn quên hết chữ thánh hiền rồi sao? ». Cười hiền ḥa, Nhậm rành mạch :
- Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế.
Khinh khỉnh, Thường vẫy tay ra lệnh bắt qú. Nhậm vẫn đứng trơ trơ, khẽ lắc đầu. Viên quan có nhiệm vụ hành pháp quát:
- Qú xuống !
Nhậm điềm tĩnh, lại lắc đầu. Một tiếng bốp vang lên. Đó là tiếng cây côn đập vào đầu gối Nhậm. Nhậm cắn răng, chúi người ngă, nhưng lại cố đứng dậy. Lại một tiếng bốp nữa. Nhậm lại ngă, rồi xiêu vẹo, vùng người lên. Đến lần thứ năm hay thứ sáu, Nhậm không đứng được, nằm trên sân đá, nhưng không rên la, kêu ca ǵ cả. Không nghe thấy tên pháp quan la hét những ǵ, Nhậm lẩm bẩm một lời tự văn khi xưa :
« Tiên ? chẳng thể thành tiên
Phật ? cũng không đắc đạo
Chí theo hướng Thi, Thư
Khỏi trái dường danh giáo »
Một trận mưa roi ập xuống ḿnh mẩy Nhậm. Pháp quan quát :
- Không sợ à ?
Nhậm lại cười :
- Thuận lư mà sống th́ có dẫm lên đuôi cọp cũng chẳng có ǵ là đáng sợ !
Tiếng roi, tiếng gậy lại vang lên. Trong hàng dân, có kẻ la khóc. Vẫn tiếng chan chát, tiếng bôm bốp, và tiếng chim cuốc kêu lên thất thanh. Vết sẹo đâm xuống chân mày trên trán lại giựt lên, Thức nghiến răng nói nhỏ vào tai Nhật :
- Đ̣n thù !
Nhắm mắt niệm Phật, Nhật nói thầm :
- Trời cao đất dày ! Tham là cái nền, tàn bạo là kèo cột, và xương máu là đồ trang trí của tất cả những lâu đài quyền lực.
Nhậm bị đánh như vậy cho đến lúc th́nh ĺnh cả đàn hàng trăm con chim cuốc vỗ cánh bay lên, không ngớt kêu quốc, quốc, và bay về hướng biển. Đúng lúc đó, Nhậm thở hắt ra, giẫy nhẹ, rồi bất động.
Chuyện chim cuốc kêu ngày xảy ra trận đ̣n thù trong sân Văn Miếu được truyền tụng đi khắp nơi. Hàng dân kháo rằng chim kêu ác, ác chứ không phải là quốc, quốc như thường lệ. Thật ra, rất dễ nghe lẫn tiếng quốc ra tiếng ác, hay ngược lại.
Kẻ nào nọc người ra đánh cho đến chết cũng sẽ chóng chầy bị quả báo. Chỉ hai năm sau, chính Gia Long đă bắt giết Đặng Trần Thường.
Triều đại nào nọc kẻ sĩ của đất nước ra đánh là triều đại không thể khá được.
Quả nhiên, chỉ xấp xỉ năm mươi năm sau trận đ̣n thù, hậu duệ của Nguyễn Ánh đă khờ khạo làm mất nước Việt Nam trong gần một thế kỷ.