những con voi không đẻ được

Tưởng nhớ Văn Cao

Bài này đăng trên báo Đất Việt năm 1986, khi anh đang nằm bệnh, đă tưởng khó qua. Anh lành bệnh, và in tập thơ Lá (nxb Tác phẩm mới, 1988), viết ‘’ Voi đă đẻ, gửi đứa con để anh nuôi ‘’. Rồi năm 95, anh cũng đă về với cát bụi. Và cát bụi mệt nhoài, trong hoàn cảnh những người làm văn hóa của thế hệ anh.

                                                    

1.

     Ra khỏi nhà anh Lê Đạt, nắng Hà Nội hầm hập.  Nắng đến rát mắt, nắng sáng lóa, nắng lên đỉnh ngọn tre ở nhà quê. Nắng đổ xuống làm ướt nhem nhép nhựa đường ḷng phố thành thị.  Cả Hà Nội ngủ trưa th́ phải.  Chỉ c̣n vài kẻ g̣ người đạp xe đạp.  Mồ hôi ứa ra ướt đẫm nách áo, lưng áo.  Dăm ba đưa trẻ ngơ ngác bước ven những căn nhà cũ, bẩn, nhưng vẫn c̣n chút bóng mát của những cái liếp tre, liếp nứa treo hờ hững.  Hơi nóng từ mặt đường nứt nẻ, lỗ chỗ, từ những bức tường gạch xám xịt, loang lổ cứ bốc đến độ khó hít thở một cách tự nhiên.

     Nắng quá, anh ơi.  Lấy tờ báo mà che đầu, khéo cảm đấy.  Nhanh nhanh đi anh, bà chị em bà ấy đợi.  Này, rẽ trái trên phố Lương Văn Can trước mắt kia ḱa.  Nắng ráo, ráo cả cổ.  Giá mà có một  cốc  nước  chanh.  Thật lạnh, là hết xẩy.  Hết xẩy là làm sao cậu ?  Là hết ư của Hà Nội ta đó.  À, ra thế, hay nhỉ !  Thế anh có biết cái hết ư « hiện đại » của dân gian không ?  Ḿnh đóng cửa đọc sách lâu rồi, chịu không biết !  Thế kể nhé «...Tiền là tiên là phật.  Là sức bật của loài người.  Là nụ cười của tuổi trẻ.  Là sức khỏe của cụ già.  Là cái đà của danh vọng.  Là cái lọng của nịnh thần.  Là cán cân của công lư.  Tiền là... hết ư ».

     Thế là cùng cười.  Tôi nh́n sang anh, vẫn có một cái ǵ thật đôn hậu trong cái con người đầy sóng gió này.  Anh cũng đưa mắt nh́n lại.  Nụ cười không c̣n cái xuề x̣a của một câu chuyện vui, h́nh như mắt đầu hơi mếu.  Chúng tôi bỗng dưng trở nên trầm ngâm.  Và bước nhanh hơn.  Eo ơi !  Vẫn cứ nắng.  Nắng bốc lửa.  Nắng xém tóc.  Cứ thế này, trở thành Xuân tóc đỏ tất.  Nắng bốc hơi, nắng thui, nắng và ẩm, nắng làm ri rỉ mồ hôi.  Nắng quá.

     Chúng tôi bước vội vào căn nhà, số... phố... Đây là một hiệu ăn sắp khai trương.  Ông bà chủ là họ hàng ǵ đó với chủ cái gác ở Lư Quốc Sư, cái gác ăn kiểu Âu nổi tiếng.  Tôi nói bâng quơ « Kiểu Âu nhưng cách Hà Nội đấy ».  Món ăn Âu đă biến hóa, được thêm thắt bằng cái mùi vị rất ta.  Nhất định là có cả nước mắm.  Anh Đạt hóm hỉnh « Ta có cách của Ta ».

     Chị tôi vẫn chưa đến.  Nói gẫu một lúc.  Trời vẫn nóng.  Bà chủ bảo con dội nước lên cái vách tường hửng nắng, kêu « Cứ như nung như nấu thế này th́ ăn uống ǵ được ».  Những chiếc quạt giấy kêu phành phạch.  « Không có điện hả bà ?  Có quạt điện bây giờ th́ tốt quá ! ». « Cúp điện chú ạ !  Chú chịu khó ».  Anh Đạt cười rộng lượng, quạt đi cậu, quạt này là quạt « cải tiến ».  Ôi chao ơi, hai chữ « cải tiến » nó lại làm lộn ruột đến độ nóng mặt lên.  Anh Đạt nh́n tôi ḍ hỏi.  Số là, anh ạ, một buổi tối em với Nguyễn Duy từ Thủ Đức về Sài G̣n, thấy những đốm đỏ rơi lả tả xuống mặt xa lộ, lạ quá kêu lên, ǵ kia ḱa, ma à ?  Duy nó cười « Xe than  «cải tiến»  đấy.  Than hồng ḅ lổm ngổm trên đường là cách của ta.  Được huy chương sáng tạo của Thành Phố mang tên Bác đấy nhé.  Đằng ấy xem có nơi nào trên thế giới có được chiếc xe này không ?  Thật là cực kỳ... ».

     Chị Băng vừa bước vào vừa kêu « Nóng quá, em nhỉ ? ».  Khi thấy anh Đạt, chị sửng sốt « À anh, chào anh...» rồi hỏi « Để xe đạp ngoài của có sao không bà ? ».  Bà chủ đon đả « Dạ, khóa th́ không sao !  Nhưng tôi bảo cháu nó nom cho.  Thời buổi này cứ sểnh ra là mất ngay... ».  Chị Băng ngồi xuống, tay cầm lấy cái quạt giấy tôi đưa chị.  Chị có vẻ hơi sượng sùng « Có lẽ đến hai mươi năm không gặp lại anh ».  Anh Đạt cười « Vâng, trên hai mươi năm, từ năm năm chín đến bây giờ... ».  Chị Băng cười, nét mặt có hơi đăm chiêu.  Đấy, chị tôi, một người đàn bà rất đẹp.  Lại con tư sản, thứ thiệt.  Chị yêu ông anh tôi, một chiến sĩ cách mạng.  Ông ấy th́ thật đủ thứ tài.  Đă từng lên vơ đài đánh bốc.  Đă hoạt động thời Tây, nằm ở nội thành, trên cái bến cảng vào ra của miền Bắc.  Đă lên chiến khu khi cụ Hồ kêu gọi toàn quốc kháng chiến.  Trêu chị, hỏi có phải chỉ v́ thế mà chị lấy anh không, chị hiền hậu cười mỉm mà không đáp...

     Chúng tôi gọi một số món ăn thử.  Chị Băng vui vẻ « Nếu ăn được, bà chủ ạ, chúng tôi sẽ đặt cưới để khai trương hiệu cho bà đấy».  Quí hóa quá, ông bà với chú đây giúp cho th́ thật là quí hóa quá.  Nào, xin mời.  À, cái món xúp cua này ngon chị ạ.  Thế có phải thật là Tây nó ăn như thế không ?  Em chịu.  Đấy anh, em gắp cho anh bồ câu quay nay...  Ăn được không ?  Được đấy, nhưng nóng.  Nóng quá.  Thiếu quạt bà chủ ơi.  Thôi, chị cầm lấy cái quạt này đi.  Để em lấy báo làm quạt.  Hà Nội ơi, cái nóng tháng bảy sao mà ngột ngạt thế này !  Này, đừng gấp tư, cứ mở ra, gấp hai rồi cầm cho chắc.  Báo này mà làm quạt th́ nhất rồi, quạt mát lắm.  Cậu c̣n trẻ, quạt đi nào.  Nóng này, quạt lên làm gió này...  Đó cũng là biện chứng.

     Thưa chị, anh đi công tác ở Cộng ḥa Dân chủ Đức ?  Vâng, nhưng mà đi chơi thôi chứ có công tác công tiếc ǵ đâu !  Lần đầu được ra nước ngoài đấy anh ạ.  Nhà tôi đi cũng được hai tuần rồi.  A, c̣n cái chuyện Quốc ca !  Chẳng hiểu cho anh ấy đi, rồi về người ta có đổi không nhỉ ?  Tôi cũng không biết.  Anh Đạt trầm ngâm, chuyện bụng đói th́ chẳng lo...  Vả lại Quốc ca là của cả nhân dân, của một giai đoạn lịch sử và thuộc vào lịch sử...  Cứ ra nghị quyết mà đổi được đâu.  Ôi thôi, rỗi hơi anh ạ !  Nghị quyết kiểu này th́ mặc nghị quyết.  Nhà nước có cái việc họp việc bàn việc ra nghị quyết, nhân dân có cái việc của nhân dân.  Nhiều cái phải lo ngay.  Cứ bữa tối bữa sáng mà lo cho đủ cũng đă chết mệt rồi...  Trước hôm nhà tôi đi, tôi bàn  để cho tôi đi vay vốn, ông ấy ra ngoài mua ít hàng về.  Dễ ǵ mà xuất ngoại.  Các anh « ấy » cũng đă nhận cho vay, bán xong rồi chia.  Con cháu tôi nó làm cả một thư mục những cái mua được, bán được.  Thế nhưng mà ông ấy gắt nhắng lên, không chịu.  Ông ấy bảo đi là đi cho tất cả anh em, ai lại làm con buôn đi buôn lậu.  Gàn thật...  Tôi buột miệng, chẳng phải gàn đâu, chị Băng ơi, sao chị lẩm cẩm thế !  Chú không biết, chị không lo th́ ai lo ?  Cái ăn, cái uống...  Chú ạ, khổ lắm !  Lại sợ nữa.  Chị nói, cho nên anh ấy chỉ vẽ thôi.  Vẽ nghệch ngoạc cho báo Văn Nghệ.  Vẽ th́ khó bắt tội.  Người ta có ưa ǵ anh ấy.  Rồi quay sang anh Đạt, chị nói như xin lỗi « Viết lách là tôi lo ngay ngáy, chỉ sợ... chuyện cũ lôi ra...».  Anh Đạt thở dài, lặng lẽ.  Tôi ồn ào nói vào « Chị hay can thiệp quá, can thiệp vào đến cả tâm thức của anh ấy...». Rồi tôi nói đi nói lại, chị Băng ơi, chị đừng bắt anh ấy cũng phải sợ như chị, cứ để anh ấy tự do...  Chú nói dễ lắm, nhưng c̣n các cháu nữa, c̣n cả nhà... chú ạ, khổ lắm, chú không biết hết đâu...

     Tôi cứ kêu trời, trời ơi đất ơi, một người có tài như anh, th́ phải để anh ấy viết văn, làm thơ, làm nhạc, vẽ... Cả  trăm  năm  mới  kết được một thứ tinh hoa, không c̣n làm được ǵ th́ phí phạm biết bao nhiêu cho mai sau ?  Cái lỗ trũng đen ng̣m trong nền văn hóa, ít hay nhiều, lớn hay bé đều là những cái ta đáng lẽ có thể lấp đầy được cả !  Tại sao ta cứ phải làm tội lấy ḿnh ?  Rồi tôi bắt chị Băng hứa.  Chị hứa với em nhé, hăy để cho anh ấy tự do.  Đừng ḱm hăm, giằng cái cọ anh đang vẽ, giữ cái bút anh đang cầm...  Chị hứa đi...  Chị Băng cúi xuống, ứa nước mắt.  Tiếc lắm chú ơi.  Anh Đạt nhỏ nhẹ :

     - Anh ấy là voi.  Voi đẻ th́ cần mười năm để thai nghén...  Chúng tôi xin đợi.

2.

     Tháng tám năm đó, Văn Cao ở Cộng ḥa Dân chủ Đức về.  Tôi đến nhà anh.  Chúng tôi ôm lấy nhau.  Anh vẫn râu vẫn tóc.  Vẫn cái giọng nói hơi ê a, cái cười nửa xuề x̣a nửa làm ra xuề x̣a.  Anh châm đèn, rít một điếu thuốc, mắt như đê mê trong một khắc thời gian ở giữa cái không và cái có.  Chị Băng giữ tôi lại ăn cơm, kể lại chuyện cái đám cưới ngộ nghĩnh đó.  Vui không ?  Vui lắm anh ạ !  Nhất là có cụ Tuân !  Thiếp cưới in ở nhà in báo Nhân Dân, đỏ chét, buộc  lạt  mang về.  Nguyễn Duy rủ, đến ông cụ ngay.  Em bảo, ông ấy « kiểu cách » chết.  Không sao đâu !  Thế là đến, mở lạt, cộc lốc « Thưa cụ, đám cưới « tự phát », chẳng phép tắc quái ǵ cả.  Cụ là người đâu tiên được mời, mời ở cái nghĩa là ép buộc cụ để « nhậu » cho vui... ». « À, ha ha...được, được rồi... ».  Anh Văn hồn nhiên « Vui thế mà ḿnh lại vắng mặt, phí quá... ».  « Ta làm lại vậy, anh nhé ».

     Hai hôm sau, rủ rê nhau lại nhà anh Lân và chị Sâm.  Nào uống thêm một bữa.  Uống mừng.  C̣n kể chuyện bên Đức nữa.  Nào, rủ cụ Tuân.  Uống rượu Tây nhé.  Anh Văn ơi, chẳng biết mừng ǵ đây ?  Hay là ḿnh uống để mừng một ngày vẫn c̣n sống, c̣n thở, c̣n tin rằng ḿnh vẫn ít nhất c̣n chút ích lợi, dù đó chỉ là cái t́nh với nhau ?  Hay là ḿnh uống để chôn đi những hoài băo, ao ước, quên đi cái chuyện « Đời đi qua như một tiếng thở dài, ta chôn cả khát khao vào bụng vợ » ?  Nhưng cứ phải uống.  Mỗi người say cho mọi người !  Mọi người say cho mỗi người !  Zô, zô đi anh, một trăm phần trăm !  Zô à ?  Tại sao lại zô ?  Zô là « vào cuộc ».

     Vào cuộc, xin mời anh một trăm phần trăm.  Vào cuộc đi, con voi khổng lồ phải thai nghén mười năm.  Sau Thiên Thai, sau Suối Mơ, sau Những người trên cửa biển.  Sau cú đấm, nặng ch́ của vơ sĩ Văn Cao tuổi thanh xuân.  Sau Tiến quân ca, Không quân Việt Nam, Hải quân Việt Nam.  Sau bức vẽ Đặng Thái Mai u uẩn lắng đọng.  Sau... rất nhiều.  Nhưng đă từ một thủa xa xưa rồi, con voi phục xuống nằm im nhăn nhó.

     Ốm nghén quả là khó chịu.  Bụng cồn cào axít.  Muốn ăn, ăn cả vôi, cả đất.  Những quả nhót đỏ chua lè.  Một bốc sung chát, thật chát.  Ăn nữa, ăn sống cả mướp đắng.  Nếu có mạt cưa, cũng ăn.  Ăn xong, ta hát.  Hát khản cổ.  Hát những bài hát mang niềm tức tưởi của con người cổ sơ mới t́m được lửa ở họng núi lửa nhưng không biết cách mang lửa về được bản làng.  Hát những bài hát thèm muốn biển rộng, thèm muốn trời cao, thèm cơn gió lồng lộng ở chốn thinh không.  Hát nữa, hát măi với tiếng đàn c̣n lại. Văn Cao xoài người ra như ôm lấy cây đàn để cùng đàn lắng ḿnh vào âm hưởng một thế giới chưa có thực.  Chiếc đàn piano đó, chị Sâm vẫn dùng để dạy đàn cho mấy lớp em, lớp cháu.  Văn cao ngửng đầu lên, dướn thẳng người.  Những nốt nhạc nhảy nhót đến chín bậc thinh không.  Văn Cao cúi xuống, những nốt nhạc ch́m dần vào những vực sâu tưởng sẽ mất hút.  Văn Cao gục xuống, tiếng đàn nghẹn lại tăm tích mơ hồ.  Mắt anh đầy nước mắt.  Bỗng Văn Cao vùng dậy, râu tóc dựng đứng.  Râu tóc ấy đă bạc phơ, song cái xanh của con người trong anh, dẫu có lẫn chút bóng đen của đêm tối, th́ vẫn xanh.  Tối hôm ấy, khi nắm tay Văn Cao, tôi thấy ươn ướt.  Th́ ra Văn Cao đánh đàn thế nào mà ngón tay ứa máu.

     Khi đèo xe đạp anh về nhà, tôi ṿng tay ra sau quàng lấy anh.  Anh chỉ mặc một cái áo mỏng.  Tôi đau xót chạm vào xương vào da của anh.  Cẩn thận anh Văn ơi, anh ngă xuống th́ chúng tôi đau khổ lắm.  C̣n nhiều người yêu anh, anh ạ.