Trong nhân sinh quan của J-P Sartre có một khái niệm và một ư tưởng khó hiểu, bị tŕnh bày bằng một câu văn quái đản, hoàn toàn sai ngữ pháp PhuLăngXa : le soi n'est pas, il est été, (cái tôi không là, nó đă bị là). Ngay người PhuLăngXa, ai chưa nhá gặm L'Être et le Néant (Thực-thể và Hư-Vô) th́ không thể hiểu chàng muốn nói ǵ…
Trong khi người đời thiết tha trầy da tróc vẩy đi t́m hoặc khẳng định cái tôi của ḿnh, Sartre ngông nghênh tuyên bố : cái tôi không là cái ǵ cả, nó chỉ là toàn bộ những hành động, lời nói, ư nghĩ đă qua của chính tôi. Cái tôi ấy có thực dưới h́nh-thái khách quan, ai ai, kể cả tôi, cũng phải công nhận : hành động và lời nói công khai của tôi. Nó cũng có thực dưới h́nh thái chủ quan, nhưng không ai biết được là ǵ, có khi kể cả tôi : có những lúc chính tôi đă từng hành động, viết và nói một cách vô thức, hồn nhiên, tuỳ hứng, theo bản năng hay cảm tính, theo tiềm thức hay v́ một trăm thứ linh tinh khác.
Nếu thế thật, ai cũng có một cái tôi gồm ba phần : a/ một phần khách quan, không thể phủ nhận được ; b/ một phần chủ quan không ai biết được ; c/ khi ta c̣n sống, một phần hoàn toàn mở, vô định : ngày mai, ta sẽ nghĩ ǵ, làm ǵ, viết ǵ, nói ǵ ? Chẳng ai, kể cả ta, có thể khẳng định chắc chắn được. Tự do, kể cả trong bối cảnh, là như thế. Chỉ khi ta đă chết, đă mất hết khả năng tư duy, hành động, viết và nói th́ cái tôi vĩnh cửu của ta mới h́nh thành : nó đích thực là toàn bộ những ǵ ta đă làm, đă viết và đă nói với người đời[1]. Cái tôi ấy, chính tôi không bao giờ được biết tới. Nó vĩnh viễn là tôi xuyên qua ánh mắt, tấm ḷng của người đời. Và người đời, cũng như tôi, (là) tự do. "Địa ngục, chính là tha nhân" là thế đấy.
Mấy năm qua, Chế Lan Viên, Nguyễn Đ́nh Thi, Nguyễn Khải và vài người khác đă từng viết và cho đăng (có khi sau khi đă chết) thơ văn hàm ư ân hận ḿnh đă từng dùng chữ nghĩa của ḿnh để mua quan, giành chiếu, đeo danh hăo. Đương nhiên điều ấy chẳng thế nào "xoá" được những văn bản, lời nói và hành động đă qua của họ. Chuyện đă rồi, đă rồi, than ôi… Nạn nhân đă lănh đủ, chẳng thể nào quên được. Ḿnh cũng đă hưởng đủ, chẳng thể nào phủ nhận được. Nhưng có người dám làm như thế, có người th́ không, như Tố Hữu chẳng hạn.
Có người sẽ cho rằng họ tiếp tục khôn ngoan xuôi theo chiều gió : đời nay làm như thế ăn khách hơn. Tôi ngây thơ quá khích, ít nhất là đối với nhà văn, tôi tin họ trung thực : phải trung thực với chính ḿnh mới dám viết và công bố đánh giá ấy về ḿnh trước khi chết, khi chẳng c̣n ǵ đáng toan tính nữa. Có thể tôi quá ngây thơ v́ quá yêu cuộc sống người, quá yêu con của người : có người vẫn thèm lừa người đời sau khi chính ḿnh đă chết để được tồn tại đẹp đẽ trong ḷng người sống nhờ sự khôn ngoan của ḿnh.
Có người sẽ ca ngợi hành động của họ như một lời sám hối, trong nghĩa cao cả của tôn giáo. Tôi lại không tin. V́ tôi hết sức trần tục. Tôi yêu văn chương chữ nghĩa, sáng tác của con người trần tục, đến mức "sùng bái". Khi ta sám hối kiểu tôn giáo, ta quỳ gối cúi đầu, kết tội chính ta đối với một Đấng Thiêng Liêng nào đó xuyên qua một con người xương thịt đă được chính ta cho phép làm môi giới giữa ta và Đấng Thiêng Liêng mà tự ta không với tới được. Những nhà văn này không làm như thế. Họ trực tiếp nói chuyện với độc giả của họ, không nhờ vả trung gian của bất cứ ai. Họ nói chuyện với người đời, với chính tôi, ngang tầm người : họ nói chuyện với tư cách nhà văn. Trong tư cách ấy, họ dám nói như thế về ḿnh, tôi phục : họ không sám hối để được rửa tội, (rửa sao được !), được trở lại sự trong trắng nguyên thuỷ hăo, họ gánh trách nhiệm đời ḿnh với người đời. Trách nhiệm của kẻ cầm bút.
Họ đă chết, chẳng thể làm ǵ, viết ǵ, nói ǵ nữa về cuộc đời và con người ở họ. Họ chẳng thể vung thêm một nét bút, phết thêm một màu văn, ươm ở người đời một ư tưởng khác về họ. Họ đă là họ. Vĩnh viễn. Chẳng ai có thể phủ nhận, thay đổi được ǵ nữa.
Họ cũng là những điều họ viết trước khi chết. Những điều ấy đáng trân trọng ? Tuỳ tâm của tôi, của bạn, của người đời. Nghĩa tử là nghĩa tận. Dám cho nhau điều ǵ, hăy cho.
Cái tôi cuối cùng của nhà văn như thế : toàn bộ một đời cầm bút đối với người đời.
2008-05-16
Mỗi con người, ở mỗi thời điểm trong đời ḿnh và trong bối cảnh của ḿnh lúc ấy, với kiến thức, nghiệm sinh và niềm tin của ḿnh lúc ấy, có những nhu cầu của riêng ḿnh và có thái độ với người đời theo nhu cầu ấy, lúc ấy. Chỉ khi ta biết quên ḿnh một tí, ta mới cảm nhận được cũng những điều ấy ở người khác ta và, có khi, ta thông cảm, tuy không thể chia sẻ được. Ta hiểu. Ta đành. Ta yêu. Có khi t́nh yêu chỉ có thế thôi. Hè hè…
2008-05-16