Dịch thơ

Dịch văn xuôi, lúc nào cũng được, chỉ cần vài quyển từ điển và… thời giờ ! Ở Pháp, tất nhiên không là thời giờ kiếm cơm cháo. Tuy có thể là thời giờ đeo danh vọng… hăo. Nếu chưa thành văn cũng có thể thành sách đọc được, ngốn được. Tuỳ độc giả. Nhà xuất bản dám đăng có thể không lỗ vốn.

Dịch thơ, khác hẳn. Ở Pháp, có ai sống bằng nghề dịch hay xuất bản thơ đâu ? Có ai thành danh v́ dịch thơ đâu ?

Tuy dùng ngôn từ (có thể ít nhiều dịch được) làm vật liệu, thơ thuộc loại ngôn ngữ đầu nguồn, có mặt không thể dịch được.

Tán phét về nhạc, tranh, múa, e tutti quanti, có đầy. Miễn sao bùi tai người đời trong một môi trường ở một thời điểm của một nền văn hoá là xong.

Nhưng đă có ai dịch nhạc, tranh và múa ?

Thơ khác các ngôn ngữ đầu nguồn khác ở đó : có một phần "dịch" được, chính v́ vật liệu của nó là… ngôn từ, vốn chung của loài người. Phải chăng v́ thế, một bài thơ hay có sức cảm hoá hồn người ở một quy mô và trong một khoảng thời gian lạ lùng ? Ngay cả khi đă bị dịch ! Bất tri tam bách dư niên hậu. Hè hè…

Thơ là thế giới ngôn ngữ riêng tư nhất ở con người.

Với tôi, dịch thơ thành thơ dường như không thể.

Thế mà có lúc không cầm ḷng được, bèn làm càn. Theo kinh nghiệm làm càn của tôi :

1/ Phải đọc đi đọc lại, suy ngẫm, nhiều lần nhưng có khoảng cách, có thể là tháng năm xuyên qua cuộc sống của chính ḿnh, thơ mới thấm vào ḿnh, từ từ biến thành ḿnh. Cái ḿnh ấy không c̣n là cái ḿnh của tác giả nữa, cũng không là cái ḿnh cá thể của ta. Nó là cái ḿnh h́nh thành ở ta xuyên quá một cuộc gặp gỡ có… dư âm. Ư, t́nh, nhục cảm. Trong một đời người.

2/ Bỗng nhiên, trời mới biết được v́ sao, có thể v́ rượu đỏ, hè hè, ta "dịch" được một hai câu đắc ư. Thế nghĩa là : thơ Việt đă ngấm vào ta đến mức đ̣i được thành lời ở ḿnh trong một ngôn ngữ khác ở ta.

3/ Rồi sửa. Càng sửa càng bất măn. Có lúc muốn bỏ. Có thể bỏ thật một thời gian lâu. Thế mà không quên được. Trong suốt quá tŕnh ấy, câu thơ này liếc câu thơ kia, vẫy câu thơ nọ. Thế là, một hôm, ta phải "dịch" hết. Lại cần một thời gian quay cuồng trong đầu, bản dịch mới h́nh thành, liền đ̣i được hoàn chỉnh.

4/ Cuối cùng ? Của thiên trả địa !

 

Dịch thơ từ tiếng Việt qua tiếng Pháp, tôi thấy bất kham. Tiếng Việt quá nhiều nhạc tính[1], nhục cảm, dùng từ độc âm, cô đọng, văn phạm tương đối lỏng lẻo. Một từ đă đa ư. Ghép hai từ lại th́… ô hô ai tai. Và… cứ thế, cứ thế… Đúng là ngôn ngữ để làm thơ. Một câu thơ hay, ngắn gọn, thường đa ư, đa t́nh, đa cảm. Làm sao dịch được thành thơ trong tiếng Pháp, một thứ tiếng dùng từ đa âm, nhạt nhạt về mặt nhạc điệu (đầy e câm !), cấu trúc cực duy lư ? Cố dịch cho đầy đủ ư th́ giết t́nh, bản dịch biến thành bài giải thích ! Chán ngắt.

Thôi th́ zui chơi zdậy zdậy thôi.

2011-06-04