Nàng tiên kinh tế thị trường

Nhân đọc một bài của ông Đoàn Tiểu Long về học thuyết kinh tế của Marx[1]

 

Lâu rồi tôi không đọc bài vở tiếng Việt về những học thuyết kinh tế et tutti quanti của Marx. Ḿnh có là kinh tế gia đâu, đọc làm ǵ ? Chỉ ămvc thôi cũng đủ mệt rồi. Nhưng tôi động ḷng v́ tôi đă lỡ quư trọng Marx và, như ông Đoàn Tiểu Long nhận xét : nhiều người uưnh Marx hoặc chưa đọc Marx, hoặc nếu có đọc th́ chẳng hiểu ǵ cả. Đây không là lời ngạo mạn rẻ tiền chê người khác ngu nhe ! Tôi không biết dễ dăi với ḿnh như thế. Chính tôi đă hiểu nhầm Marx trong nhiều năm tháng. Thời sinh viên, tôi đă tóm tắt ba quyển đầu trong Tư Bản Luận ít nhất ba lần để kiểm soát sự hiểu biết của ḿnh. Lần đầu, trong khi đi làm "culy culeo", tôi gửi văn bản cho một người bạn đang hoàn thành luận án tiến sĩ kinh tế ở Paris để xin ư kiến, nó bảo : mày hiểu sai bét ! Hè hè… Đơn giản thế này. Muốn hiểu (thôi) Marx trong lĩnh vực triết, phải có chút ít "vốn liếng" về triết lư Tây U, từ thời Hy Lạp cổ cho tới chí ít Kant, Hegel và Feuerbach, lúc đó mới hiểu được mỗi từ ngữ, khái niệm của Marx nghĩa là ǵ, khác hay/và đối nghịch với cùng từ ngữ ấy trong ng̣i bút của người khác như thế nào. Chúng ta suy luận bằng khái niệm, bằng ngôn từ mà ! Muốn hiểu học thuyết kinh tế của Marx cũng thế nốt và… không đầy đủ ! Biết định nghĩa khái niệm "giá trị của hàng hoá" của Aristote, Smith và Ricardo thôi không đủ. Món đó, chỉ học năm đầu đại học kinh tế Tây U thôi[2], lại trong tiết mục linh tinh vô bổ nhất "lịch sử tư tưởng kinh tế học" chứ đâu có "khoa học" như Samuelson[3], là xong, biết hết, chẳng c̣n ǵ để t́m hiểu thêm. Để hiểu khái niệm ấy dưới ng̣i bút của Marx, c̣n cần hiểu triết lư ("khoa học" nhân văn mà), sử quan của ông và cần được nghiệm sinh thế nào là một nền sản xuất tư bản "hoàn chỉnh". Điều cuối này, "nhân dân ta" bây giờ mới bắt đầu tiếp cận. Ai không tin, cứ đi hỏi các anh chị em công nhân thứ thiệt – nghĩa là làm công cho chủ tư bản thứ thiệt trong thị trường thứ thiệt – đă đ́nh công "bất hợp pháp" ở Việt Nam trong mấy năm qua th́ biết. Hè hè…

V́ thế, lâu lâu t́nh cờ được đọc một tác giả có kiến thức nghiêm túc về thuyết kinh tế của Marx, tôi cũng thấy vui vui. Ông Đoàn Tiểu Long quả đă đọc kỹ Tư Bản Luận (3 quyển đầu, Livre I) và đă hiểu nó như những trí thức Tây Âu tả khuynh sắc sảo nhất[4] hiểu nó, nghĩa là : hiểu đúng phần có thể tŕnh bày mạch lạc được bằng khái niệm và phương pháp suy luận h́nh thức[5]. Thế thôi cũng đủ zui chơi với khối lư thuyết kinh tế thời thượng đời nay rồi. Phần c̣n lại, như ông Đoàn Tiểu Long nói, dính dáng tới triết, nhân sinh quan, thế giới quan và phương pháp suy luận biện chứng – của riêng Marx – chính Marx đă công khai thừa nhận ḿnh kế thừa Hegel bằng cách… phủ định Hegel mà ! Không chỉ thế thôi ! Nó dính dáng tới khả năng mở đường cho lư trí của ngôn ngữ mà chúng ta dùng để tư duy ngày nay. Hai món đó không biệt lập được !

Thí dụ : những khái niệm "hàng hoá", "lao động", "giá trị" và "tiền". Định nghĩa biện chứng của chúng ở trong Contribution à la Critique de l'économie politique[6]. Ngay khi hạ bút viết, Marx đă có được cái nh́n khá rơ ràng, toàn diện, vừa vi mô, vừa vĩ mô ở mức toàn cầu của phương thức sản xuất và h́nh thái kinh tế xă hội[7] tư bản. Câu đầu trong bài đề tựa trứ danh cho quyển sách này là : "Tôi xem xét hệ thống kinh tế tư sản theo thứ tự sau : tư bản, sở hữu đất đai, lao động đổi lấy đồng lương[8] ; Nhà nước, ngoại thương, thị trường thế giới.[9]" Cái "kinh tế toàn cầu hoá" ngày nay chẳng có ǵ mới mẻ về mặt lư thuyết, về lôgích vận động nội tại của nó, nó là kinh tế tư bản bành trướng ở mức toàn cầu, đó là "sự nghiệp lịch sử[10]" của nó như Marx đă khẳng định từ lâu, thế thôi. Chính v́ thế, hiện nay, nó ngày ngày tái tạo ở mức toàn cầu những điều mà Marx đă nghiên cứu, mô tả – và giải thích – ở các nước tư bản thời ông. Đương nhiên, về mặt hiện tượng, như mọi hiện tượng đáng chú ư ở đời, nó hoàn toàn mới lạ[11]. Mới lạ nhất là vai tṛ quyết định của tư bản dưới h́nh thái tài chính. Đây là h́nh thái "nguyên chất" nhất của nguyên lư tư bản : tiền tự đẻ ra tiền[12]… Trong khoảnh khắc, bất cần phải thông qua một quá tŕnh sản xuất bất cứ ǵ… Ở thời Marx, chưa đến nỗi thế.

Tuy vậy, quyển Contribution à la Critique de l'économie politique chưa bàn tới khái niệm tư-bản nhe, mới chỉ bàn tới cái nôi cần thiết để khai sinh ra tư bản và quá tŕnh lịch sử sản xuất và trao đổi của nhân loại đă cho phép cái nôi ấy ra đời như thế nào. Chỉ thế thôi mà Marx đă phải mất 15 năm nghiên cứu kiến thức kinh tế học mà thiên hạ có được từ thời… Aristote cho tới thời ông ! Ông cũng công nhận đó là những khái niệm nền tảng, trừu tượng nhất của môn kinh tế học. Vớ phải nó, hoặc phải chịu khó uống nhiều paracétamol để cầm cự khi đọc[13], hoặc hiên ngang phán : exotic, phi khoa học, không có ǵ đáng bàn hết ! Nhưng hỡi ơi, chưa hiểu định nghĩa biện chứng của những khái niệm ấy, chẳng thể nào hiểu cạn Livre I của Tư Bản Luận. Đọc Marx-Engels Correspondance th́ biết : Engels khuyên Marx đơn giản hoá cách tŕnh bày thuyết giá trị trong Tư Bản Luận, Marx không chấp nhận với lư do : chúng ta có trách nhiệm với những độc giả trẻ khao khát kiến thức khoa học. Trong ngôn ngữ của Marx : tư duy biện chứng mới thực sự khoa học. Có đầy ví dụ. Vừa kế thừa thế kỷ Khai Sáng[14], vừa "vượt" nó theo kiểu Hegel là thế đấy.

Quyển sách trên có thể coi là quyển sách gốc của học thuyết kinh tế của Marx, v́ sao ? V́ khái niệm "giá trị" là nền tảng của mọi lư thuyết kinh tế, chẳng khác ǵ khái niệm "năng lượng" trong vật lư. Nhưng than ôi, hàng hoá cũng như giá trị của nó không là một vật thể vốn có sẵn trong tự nhiên, có thể lôi cổ vào labô để thoải mái xem xét, phân tích, t́m hiểu, "toute chose égale par ailleurs[15]" được. Nó xuất hiện rất muộn màng trong lịch sử của loài người, nó lại do con người tạo ra trong những hoàn cảnh và điều kiện rất cụ thể, rơ ràng, có thể… hiểu được ? Chỉ mới gần đây thôi, trong nhân giới khốn khổ này, "có tiền mua tiên cũng được" mới trở thành sự thật phổ biến đến mức "đương nhiên" thống trị tư duy của quần hào v́ lẽ "cái ǵ cũng có… cái giá của nó", kể cả… tiền. Nhưng hỡi ơi, chính v́ "giá trị", dưới h́nh thái đôla chẳng hạn, là thước đo chung của tất cả, kể cả đàn bà Việt Nam trong cái chợ người toàn cầu hoá này, mà bản thân nó không có… "giá trị", không có thước đo, ta không thể dùng một khúc platine cất trong Hôtel des poids et des mesures[16] làm đơn vị đo lường cho nó được. Khúc platine ấy sẽ tức khắc nhảy nhót như hàng hoá trong một chương lừng danh của Tư Bản Luận đă khiến ông Derrida mê tơi b́nh luận tràng thơ đại hải trong quyển Spectres de Marx[17]. Ta cũng chẳng thể kư một hiệp ước quốc tế để "vĩnh viễn" khẳng định nó là cái ǵ cả. Thế mới chết người ta. Phải chăng v́ thế mà đi vào môn kinh tế học, khôn ngoan nhất là lờ vấn đề này, chứ mê mệt t́m hiểu "bản chất" của anh "giá trị" quái đản này th́ rất ít có khả năng làm xong luận án tiến sĩ đúng kỳ hạn.

Trong tất cả những tranh căi về khái niệm "giá trị của hàng hoá", chỉ cần lưu ư điều này thôi, th́ thấy rơ ngay một số vấn đề : "giá trị" không là ǵ cả, nó (là) quan-hệ xă-hội, ở đây (là) quan-hệ trao đổi lao động xă hội, travail social, nghĩa là : nó không chỉ là quan hệ cá nhân giữa người mua và người bán (lư thuyết cung-cầu ấy mà, with transparency or not[18]), mà là quan-hệ tổng hợp của con người với xă hội đương thời để cùng nhau tồn sinh trong một hoàn cảnh lịch sử nhất định. Nói thế th́ là tào lao triết lư rồi, đâu c̣n là khoa học nữa, sẽ chẳng bao giờ lĩnh giải Nobel kinh tế học được. Hè hè… Thế mà cả chính giới lẫn kinh tế gia tha thiết kêu gọi bàn dân một số nước Châu Âu đi… bầu (sic) để lập ra một h́nh thái đơn vị đo lường của giá trị : đồng tiền Euro ! Mamma mia… Mỵ dân th́ giỏi, khoa học th́ zéro ! Đời thuở nào có chuyện chính quyền mời bàn dân tứ xứ đi bầu để quyết định một mét dài bao nhiêu ? Kinh tế toàn cầu hoá cũng có cái hay của nó : nó cho phép con người ư thức rằng "cái" gọi là "kinh tế" (là) quan-hệ giữa người với người chứ không chỉ là quan hệ giữa vật-thể với vật-thể như trong khoa học tự nhiên. Đố ai khẳng định được một cách khoa học (kinh tế nhe) đồng Euro dài ngắn như thế nào, nặng bao nhiêu tờ đôla.

Ông Đoàn Tiểu Long đă chịu khó bỏ thời giờ viết về những kiến thức ABC mácxít này. Chẳng phải chuyện đùa đâu. Nhất là cả tiếng Việt lẫn tiếng Pháp (riêng với tôi) rất lấn cấn khi phải đề cập tới tính chất biện chứng ở chúng. Hăng tiết vịt một tí thôi, cà lăm liền.

Thật đáng quư. Nhất là hôm nay. Chắc ông không nhắm đấu đá với mấy lư thuyết kinh tế linh tinh thời thượng ở đời nay, để làm ǵ ? mà muốn mượn dịp này để viết đôi điều đáng suy ngẫm cho độc giả muốn thực sự t́m hiểu một vấn đề chẳng dễ hiểu tí nào. Tôi mong vậy.

May thay, đọc ông Đoàn Tiểu Long có một điều thú vị. Ông là người "đang trực tiếp làm kinh doanh, nên phải thường xuyên mặc cả (ngôn ngữ sang trọng gọi là đàm phán) với các nhà cung cấp" trong nền kinh tế tư bản toàn cầu hoá thứ thiệt này ! Chí ít ông chia sẻ với Engels điều này : cả hai người đều đă từng quản lư hoạt động kinh tế tư bản đích thực để tồn sinh. Chính Engels đă từng mang cho Marx xem bảng biểu kế toán dùng để quản lư hăng tư bản do ông điều khiển để Marx thấy cụ thể nó "vận dụng" hữu hiệu những khái niệm của Marx về kinh tế tư bản như thế nào ! Phải chăng v́ thế ông Đoàn Tiểu Long không chỉ tán suông về những "khái niệm" trời ơi đất hỡi, cứ đưa ra những ví dụ cụ thể, quá cụ thể (sic) trong cuộc sống thị trường thực hỡi ơi này. Ê, chơi xấu đến thế th́ chết người ta ! C̣n ǵ là khoa học với nhân văn nữa ? Mất hết sự trang nghiêm của học thuật, chỉ c̣n toàn là t́ với tiền thôi. Kinh thật !

Sau đây, hai nhận định lư thú của ông.

1/ C̣n cái việc ở Việt Nam, Liên Xô v.v… người ta hạch toán kinh tế kiểu ǵ đó th́ chả liên quan ǵ đến học thuyết Marx, v́ đó là kinh tế phi thị trường, trong khi Marx nghiên cứu kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa.

Quá đúng ! Điều này c̣n có nghĩa, theo biện chứng kiểu Marx[19] : nếu ngày nào đó trên quả đất này, có được một h́nh thái kinh tế xă hội đáng gọi là xă hội chủ nghĩa, h́nh thái kinh tế xă hội ấy phải là kinh tế thị trường, nhưng không là kinh tế thị trường tư bản (lấy lợi nhuận làm gốc, lấy chiếm hữu thời gian lao động thặng dư làm nguồn), cũng không là kinh tế thị trường của thời Bàn Cổ, có đấy (sic), mà là một h́nh thái kinh tế thị trường được "thuần hoá" để phục vụ nhu cầu sống, lao động, nghỉ ngơi, zui chơi, sáng tác nghệ thuật, thậm chí yêu nhau, hè hè, cũng có đấy và không thể hiện-thực được ngoài xă hội loài người, nhu cầu sống có nhân cách với nhau của con người, sống vừa b́nh đẳng vừa công bằng với nhau, mỗi người đóng góp hết ḿnh cho mọi người tuỳ tài năng riêng của ḿnh và thụ hưởng nhiều ít theo cống hiến của chính ḿnh,  v́ sự phát triển của khoa học, kỹ thuật và văn học (v́ khoa học và kỹ thuật chỉ là phương tiện thôi) đă cho phép con người điều chỉnh hữu hiệu hành-động sản xuất, trao đổi, phân phối et tutti quanti của chính ḿnh, chứ không chỉ đánh cá ngựa dài dài với luật rừng như hôm nay, dù với những phương tŕnh toán tối ưu nhất[20]. "Vượt" h́nh thái kinh tế tư bản là như thế chứ không phải là lôi nhau về những h́nh thái kinh tế của thời Trung Cổ dù cố hoá trang chúng với mỹ từ và khẩu hiệu kêu kẻng kiểu xă hội chủ nghĩa lơ tơ mơ. Để có thể đi tới đó, tất nhiên phát triển khoa học và kỹ thuật là cần thiết. Nhưng không đầy đủ. C̣n cần phát triển lư trí và tâm hồn của con người trong lĩnh vực nhân văn bao gồm cả lư luận kinh tế học et tutti quanti, trong lĩnh vực nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật sống ôn hoà và tŕu mến với nhau bất kể hoàn cảnh khốc liệt đến thế nào. Cần một nền văn hoá khá hơn những văn hoá thống trị đời nay.

Vậy th́ hành-văn cũng không phù phiếm, háo danh hăo.

 

2/ Cát chỉ bắt đầu có giá trị khi tôi xúc nó lên, chở nó đến chỗ anh cho anh xây nhà. Anh phải trả công cho tôi đúng bằng cái công sức của tôi bỏ ra. Nghĩa là anh trả cho lao động của tôi, chứ không trả cho cát. Không có lao động của tôi th́ cát vô giá trị.

Rất đúng. Nhưng món này không có trong Tư Bản Luận. Marx nghĩ ngược lại : chỉ có lao động "trực tiếp[21]" sản xuất ra của cải vật chất mới tạo ra giá trị. Do đó, ông không coi những anh "lái buôn" như những người tạo ra giá trị, – tội nghiệp họ quá, cũng cày bở hơi tai mới ra tiền chứ –, họ chỉ ăn xén một phần giá trị đă được tạo ra và họ ăn xén được v́ công việc của họ cần thiết để hoàn thành quy tŕnh sản xuất – tiêu thụ.

Ông Đoàn Tiểu Long "duy vật biện chứng" đích thực đấy ! Chỉ v́ ông ngày ngày phải mặc cả giá mấy đống cát để sinh nhai mà ông ấy mácxít hơn cả Marx trong vấn đề này ! Một cách chính đáng ! Lại hoàn toàn phù hợp với triết lư "duy vật biện chứng" của… Marx !

Theo tôi đây là sai lầm lớn nhất của Marx trong học thuyết kinh tế của ông. V́ quá mê chủ nghĩa duy vật, thời đại "duy khoa học" mà, ông lỡ quên lư luận biện chứng của chính ông ! Cát ở nơi hoang vu và cát nằm ch́nh h́nh trong sân nhà tôi có thể là cùng một đống cát có "giá trị sử dụng" y hệt nhau. OK. Lao động của anh xúc cát khiêng tới nhà tôi cũng chẳng thay đổi nó tí nào, chẳng tạo được ở nó một "giá trị sử dụng" nào mới, một điều ǵ mới gọi là lao động kết tinh trong sản phẩm ! Nó y hệt như cũ mà. Tuy vậy quan-hệ của tôi với hai đống cát ấy hoàn toàn khác nhau. Quan hệ đầu, với đống cát ở nơi hoang vu, đống cát "khoa học", tự-nó kiểu lôgích h́nh thức, chỉ là quan hệ trừu tượng, h́nh thức, không hiện-thực, muốn thế nào cũng được trong phạm vi toàn bộ những chức năng vật lư của nó, kiến thức kỹ thuật và kinh nghiệm cụ thể của người đời như Marx phân tích, cũng được, bất cần ǵ hết cũng… chẳng sao, nó là…thơ. Và do đó nó… vô giá ! Quan-hệ thứ hai chỉ có thể có được xuyên qua quan-hệ của tôi với người khác, xuyên qua quan hệ xă-hội của tôi để… xây nhà, nôm na là để sản xuất một… hàng hoá mới ! Nó có thời gian tính và thời gian ở đây không chỉ là thời gian vật lư, đă đành, c̣n là thời gian lao động của con người trong xă hội trên cơ sở một tŕnh độ khoa học và kỹ thuật nào đó ở một thời đại nào đó, thời gian lao động xă hội cần thiết của người này đối với người kia để…, vân vân và vân vân. Chính Marx đă viết, và Engels đă nhấn mạnh : để cho một sản phẩm của con người biến thành hàng hoá, tuy chưa đầy đủ, chí ít nó phải hữu dụng (utile) với người khác. Trong trường hợp này, nó chỉ trở thành hữu dụng xuyên qua quan-hệ xă hội để sản xuất thôi.

Từ sai lầm ấy của Marx[22], nhiều lư thuyết gia kinh tế "mácxít", nhất là mấy ông quan có chức có phận có phần trong một guồng máy quyền lực không mấy mácxít, thật thà không hiểu nổi ư nghĩa và tầm quan trọng của "dịch vụ" ngay ở mức đơn giản nhất : xúc cát ở đây để mang nó tới nơi nó trở thành… hữu dụng ! Đối với người khác ! Engels nhấn mạnh đấy ! Trở thành giá trị sử dụng đích thực, trong nghĩa biện chứng !

Sai lầm này nằm ngay trong định nghĩa của khái niệm "giá trị sử dụng" (valeur d'usage) của Marx : nó bị giới hạn trong quan-hệ vật lư và sinh học (biologique) ảo (nghĩa là trong labô thôi) giữa người với vật-giới. Nó phi không-thời-gian tính, nó hoàn toàn h́nh thức. V́ thế mà dễ hiểu, chẳng ai chống lại cả.

"Giá trị sử dụng" hay "giá trị" chỉ có nghĩa với con người thôi và chúng chỉ hiện-thực xuyên qua hành-động thiết thực của con người thôi[23] : mua-bán hay… nhậu ! Hoặc… sử dụng, kiểu này kiểu nọ. Bất cứ định nghĩa nào ngoài hành-động sử dụng ấy đều… hăo.

Thí dụ của ông Đoàn Tiểu Long cho thấy liền : thiếu quan-hệ xă-hội th́ quan hệ vật lư và sinh học trên cũng không thể hiện-thực được ! Đối với tôi, người muốn xây nhà. Đối với mọi người trong xă hội, bất kể họ muốn có cát để làm ǵ.

Làm "đệ tử" của Marx chán ngán ở hai điều này :

a/ hiểu chàng muốn nói ǵ cũng đă ứ hự. Nhưng chưa đến nỗi ứ hự như đối với một đống triết gia bí hiểm đời nay, hậu hiện đại lacanien or not[24].

b/ vận dụng phương pháp suy luận của chàng để ứng xử (thực, chứ không chơi chơi) với thế-giới thực luôn luôn đổi mới, luôn luôn lạ lùng th́ cứ như Diogène thắp đuốc đi t́m… một con người, cứ như Vơ Nguyên Giáp phải uưnh thực dân Pháp, không nhỏ nhe, lại có cả những danh tướng như Leclerc, De Lattre et tutti quanti, với… hai bàn tay trắng, cái bụng đói meo, cái túi tiền… thủng ! Hè hè…

"Biện chứng là phân tích cụ thể một t́nh h́nh cụ thể[25]". Với những t́nh h́nh "cụ thể" đă qua, đă khó rồi, và cũng chẳng thay đổi được ǵ ngoài tán phét. Với những t́nh h́nh cụ thể đích thực, đương thời, khi ta muốn hành-động, th́… hỡi ơi. Ngay cả t́nh h́nh cụ thể của một đống cát khi có ai xúc nó vào nhân giới để mưu cầu một điều ǵ, để làm người với lao động của chính ḿnh. Chẳng dễ tí nào.

Ôi, phải chi bớt tiều tụy một tí ti, nàng tiên kinh tế thị trường toàn cầu hoá này vẫn c̣n hấp dẫn quá ta ! Hi hi…

 

Phan Huy Đường

2007-12-20

 

Để zui zui một tí

Về nạn dùng toán để "chứng minh" tính khoa học trong môn kinh tế học, thỉnh thoảng ta cũng nên nhớ chuyện không đùa, mới đây thôi, năm 2001. Hai vị Nobel kinh tế Robert Merton và Myron Scholes đă dùng kiến thức "khoa học" của họ để làm sập xuồng hăng LTCM trong nội… một buổi sáng. Nhà cầm quyền Mỹ sợ sự phá sản ấy làm sụp đổ luôn cả hệ thống tài chính quốc tế và nền kinh tế thế giới, đă phải huy động một đống ngân hàng trút vốn vào cứu bồ, chẳng đếm xỉa ǵ hết tới những "quy luật" khoa học khách quan vĩnh cửu tốt đẹp của kinh tế thị trường toàn cầu hoá. Một thí dụ điển h́nh cho giá trị khoa học của những mô h́nh toán trong kinh tế học. Ở đây, mới chỉ là mô h́nh hoá một bộ phận nhỏ xíu của kinh tế và hai vị Nobel này lại có thừa mứa thông tin và phương tiện xử lư thông tin để hành động. Thời đại computer cũng có mặt tai hại của nó. Hai vị mà phải vận dụng mô h́nh toán của ḿnh bằng bút giấy, có khi không kịp đến nông nỗi này. Nhưng zui chơi (bằng tiền của người khác) với anh computer th́ vèo một cái, 1000 tỷ đôla có thể tức th́ biến thành… thơ !

Một h́nh thái kinh tế xă hội cho phép đơn vị đo lường giá trị của chính nó tách rời thực tế sản xuất của người đời tới mức này và, trên cơ sở đó, cho phép vài thằng, Nobel or not, zui chơi với tiền, đời sống, thậm chí sinh mạng của hàng chục, hàng trăm triệu người không trừu tượng như khái niệm h́nh thức tí nào, th́ h́nh thái kinh tế xă hội ấy bệnh hoạn ! Lạy giời, hăy khuyến khích anh tài tứ xứ ở đời tập trung trí tuệ của họ để chẩn đoán đúng căn bệnh và, dù chưa chữa được, cũng hạn chế được phần nào sự tàn phá nhân giới của nó. Đếm bằng nhân mạng và tương lai của trẻ con đó nhe !

 

Mấy vị này chưa "trực tiếp" giết ai cả. Gián tiếp th́ thế nào ?

Chủ nghĩa xă hội hiện thực trong thế kỷ 20 đă tự đào mồ, tự sụp đổ, chẳng ai phải tốn viên đạn nào, giết cũng chẳng bao nhiêu người trong cơn giăy chết.

Rất có thể chủ nghĩa tư bản cũng sẽ tự diệt thôi. Nhưng sẽ đẫm máu là cái chắc, nếu chúng ta chấp nhận bất lực. Trong tư-duy, trong hành-động. C̣n hà hứa cuốn theo chiều gió để cùng nó hưởng thụ và tiêu vong, bất kể người đời, xin miễn bàn. Coi thông tin từng ngày hôm nay cũng thấy quá rơ rồi.