Phải điên điên mới mắc dịch

 

Dịch văn là chơi tṛ vô tăm tích. Phải điên điên mới mắc dịch.

Thế nào cũng có ngày ăn đ̣n. Độc giả chê là lẽ thường. Nguyên tác c̣n bị chê huống chi bản dịch. Đ̣n nặng nề nhất thường tới từ "đồng nghiệp". Dường như đây là một đặc sản Việt Nam. Ở Pháp ít khi thấy. Đ̣n đau đỏ nhất có khi tới từ tác giả. Ngoài những Borges, Umberto Eco… có mấy khi có tác giả hài ḷng với bản dịch tác phẩm của ḿnh ? Văn ḿnh hay đến thế, tại sao dịch ra tiếng nước ngoài lại không gây tiếng vang xứng đáng ? Chắc chắn v́ bản dịch tồi ! André Gide dịch Dostoïevski, Baudelaire dịch Allan Poe c̣n bị chê cơ mà… Đó là chưa kể đ̣n đánh hôi.

Dịch giả phải điên đậm mới mong đợi được khen. Sách hay, thiên hạ bàn về tác phẩm và tác giả, có mấy ai quan tâm tới dịch giả ? Đáng đời ! Dịch giả lâu lâu được hưởng lây chút tiếng thơm là măn nguyện lắm rồi. Đố ai nhớ tên hai dịch giả trác tuyệt của Borges qua tiếng Pháp, tiếng Anh…

Ai muốn kiếm ăn nhờ nghề này, nên đắn đo kĩ ! Chẳng mấy ai sống được với nghề bấp bênh, tiền c̣m, rắc rối, căng thẳng này.

Có lẽ v́ thế, ở Pháp, chẳng mấy ai chọn nó làm nghề nuôi thân. Vào oép ATLF, Hội dịch thuật văn chương Pháp, th́ thấy. Tất nhiên, không phải mọi dịch giả đều vào hội. Nhưng nó là tổ chức tiêu biểu nhất ở Pháp trong lĩnh vực này. Chỉ có 534 hội viên thôi.

Trên 534 người, chỉ 31 % dùng nghề này làm nguồn thu nhập duy nhất. Tôi từng quen một số. Phần lớn là phụ nữ ! Lớn tuổi, trên 50, có người đă về hưu. Có gia cảnh ổn định thoải mái, không thực sự cần thu nhập này để sống, dịch văn v́ yêu văn chương thay v́ yêu chuyện khác.

Số c̣n lại, phải kiếm ăn thêm nơi khác, trong giảng dạy, xuất bản… 1/3 hội viên sống bằng nghề chính khác, thỉnh thoảng mới nổi hứng dịch văn.

Họ dịch tiếng nào qua tiếng Pháp nhiều nhất ?

 

 

B́nh thường, con người không điên. Tuy vẫn có, ít thôi. Nhưng lâu lâu hâm hâm một tí, điên điên một tí, ai chẳng đă từng ? Trong các h́nh thái điên, phổ biến nhất, khùng nhất là… yêu. Lâu lâu, ai chẳng… thèm yêu ! Có thể v́ thế, những dịch giả tôi từng quen thường là kẻ… si t́nh.

Si ai ? Rất dễ trả lời cho rất ít dịch giả : cơ bản, họ chỉ dịch một tác giả thôi, tác giả họ mê. Nhưng tác giả được nhà xuất bản Pháp đăng toàn tập xuyên qua kế hoạch 10-20 năm rất… hiếm. Thế th́ t́m tác giả VN để ḿnh si mê một vài chục năm chẳng dễ tí nào, than ôi !

Đành hạ thấp cơn thèm yêu vậy : yêu cái ǵ ? Yêu một tác phẩm. Thế là có vấn đề… thủy chung. Yêu liền tù t́ nhiều tác giả khác nhau, gọi là chung thủy sao được ? Nhưng thôi, yêu kiểu này cũng chẳng chết ai, chẳng đến nỗi nào. Miễn sao chung thủy với tác phẩm là được. Thế mới chết chứ !

Chung thủy với tác phẩm là chung thủy với cái ǵ ?

Trước khi dịch, phải đọc. Cùng hoàn cảnh, cùng lúc, ba độc giả đọc cùng một tiểu thuyết, trong đầu họ h́nh thành ba tác phẩm… khác nhau. Tác phẩm không có h́nh thái tồn tại nào khác ngoài… ba tác phẩm ấy, trừ khi ta coi tập giấy lem nhem mực mới là tác phẩm đích thực. Khốn nỗi, đưa sách tiếng Việt cho người mù chữ hay không biết tiếng Việt, sẽ chẳng có tác phẩm nào hiện-thực trong nhân giới cả. Người ấy không vứt hay bỏ xó quyển sách th́ dùng nó để phục vụ một nhu cầu tầm thường nào đó của cuộc sống. Văn chương ca ngợi Sự Sống chưa chắc là văn chương ca ngợi văn chương.

Bi đát hơn, ta đọc một quyển sách văn chương ở hai thời điểm khác nhau trong đời ta th́ ngay ở ta đă h́nh thành hai tác phẩm… khác nhau ! Ai đă đọc Le petit prince trong tuổi thơ, cứ thử đọc lại lúc về già th́ biết. Đọc Tam Quốc Chí cũng vậy.

Cuối cùng, kinh hoàng hơn cả, nếu ta đọc đi đọc lại một tiểu thuyết ba lần liền tù t́, trong đầu ta sẽ h́nh thành ba tác phẩm hao hao giống nhau, nhưng vẫn khác nhau !

Tác phẩm nào, trong tất cả tác phẩm trên, đích thực là tác phẩm "của" tác giả ? Ta thủy chung với tác phẩm nào đây ? Lựa chọn thế nào đi nữa, cũng sẽ ăn đ̣n, hè hè… Đă phải ăn đ̣n, ăn đ̣n cho đáng : dịch tác phẩm ở chính ḿnh khi ḿnh hạ bút, vừa tỉnh vừa say, lạnh lùng mê man, hoàn toàn ư thức và miên man khắc khoải trước từng chữ từng câu. Như hành văn, đọc văn là một nghệ thuật và muốn dịch văn thành văn cũng phải biết viết chính ḿnh ! cái ḿnh h́nh thành khi gặp người khác xuyên qua ngôn ngữ chung của người Việt và riêng của người ấy, cái ḿnh văn-chương, cái ḿnh ḿnh nhất !

Chính tính chất hàm hồ, nhập nhằng của chữ nghĩa cho phép ngôn ngữ có lúc biến thành văn, thành nghệ thuật : đa tầng, đa nghĩa, đa ư, đa cảm, đa dâm, đa… t́nh. T́nh tính tang, tang tính t́nh, ḿnh ơi ḿnh, ḿnh ḿnh ơi… Tóm lại : dada[1]. Hè hè… Mỗi độc giả yêu tác phẩm với bản thể của chính ḿnh, chẳng ai chịu khó yêu giống ai cả. V́ thế hành văn kinh điển rơ ràng mạch lạc với người đời mà vẫn thành văn, cực khó ! Phải cỡ Gide, Saint-Exupéry, Camus hay Sartre mới viết được ! Tuy vậy, không nên tưởng rằng khéo lợi dụng tính nhập nhằng của ngôn-ngữ, viết ǵ cũng thành văn ! Nhà văn khác thợ chữ ở đó. Muốn hành văn, phải có tâm. Và tâm ấy phải có điều ǵ đáng biến thành lời, thành ngôn ngữ của người đời.

V́ thế, muốn dịch văn, phải biết liều, phải biết yêu. Liều, khối người biết liều. C̣n yêu, ai mà chẳng biết ! Cho nên, ai cũng có thể dịch văn, không cần cả đống bằng cấp trong lĩnh vực văn chương, tuy có một vài cũng tốt thôi v́ trước khi làm nghệ thuật, học được chút tay nghề không nhất thiết tai hại, không nhất thiết biến thành thợ chữ. Nhưng yêu tất cả và bất cứ ǵ, yêu tràng giang đại hải, c̣n ǵ là thủy với chung, đặc biệt là thủy chung với chính ḿnh ? Nhu cầu yêu vốn tràn lan ở mọi người, trong cả không gian lẫn thời gian, không đồng nhất với khả năng biết yêu rất giới hạn ở từng người.

Riêng với tôi, muốn dịch văn thành văn, chí ít phải biết yêu ba điều.

1/ Biết yêu hai ngôn ngữ ḿnh dùng để cảm nhận, sống, yêu và tư-duy thế-giới.

Yêu tận sự khác biệt giữa chúng ! Ngôn ngữ là h́nh-thái quan-hệ tổng hợp toàn diện, sâu sắc, riêng tư, thầm kín nhất giữa người với thế-giới trong cả ba chiều kích của nó : vật-giới, sinh-giới (không giới hạn ở "thú giới" như khi người Việt nói về thú vật, thú tính ; nó gom cả sinh-vật mà chính ta là) và văn hoá, thế giới tinh thần ở người khác và ở chính ḿnh. Không yêu tiếng Việt và tiếng Pháp như nhau, như ḿnh, khó mà dịch văn thành văn.

2/ Biết yêu chính văn bản ḿnh dịch.

Dịch văn là dịch một văn bản nhất định, không dịch cảm xúc, suy diễn miên man của chính ḿnh khi ḿnh đọc văn, dù những điều ấy thế nào cũng ảnh hưởng tới bản dịch.

Trong văn bản, chí ít cũng có một phần có thể dịch chính xác, khách quan : quan-hệ giữa người với vật-giới. Khi tác giả viết "bàn màu trắng", ta chẳng thể dịch thành "ghế màu đen". Dĩ nhiên, "bàn màu trắng" thể hiện quan-hệ tổng hợp giữa người với vật-giới. Cái bàn là một vật-thể có thực. Xuyên qua nhăn quan của tác giả, nó có thể có h́nh thù, màu sắc. Nhăn quan ấy là một h́nh-thái quan-hệ giữa một loại sinh-vật với thế giới vật-chất[2]. Quan-hệ ấy hiện-thực-hoá bằng ngôn-từ, biến thành khái-niệm. Khái-niệm ấy, ta có thể hiểu v́ những ngôn-từ trên biểu đạt ư-chung[3] của người đời : đối với người Việt thôi, "tự nó" có cùng một ư nghĩa trong đầu ta và trong đầu người khác, ai không biết, mở từ điển ra xem. Con người có thể hiểu nhau nhờ những ư-chung đó. Nhưng ai cũng biết, tác phẩm chỉ có ư-chung thôi khó ḷng thành văn. Ngay ở mức đơn giản ấy, xem kĩ một tí, ư-chung kia trừu tượng, nghèo nàn, méo mó, như mọi khái-niệm. Đọc câu văn trên, chẳng ai h́nh dung được cái bàn tác giả đề cập tới, thực tế nó thế nào ! Cao thấp bao nhiêu, bề rộng bề ngang ra sao, v.v. Nó không là cái bàn thực, khách quan. Viết cả ngh́n trang, chưa chắc tả cạn được bất cứ cái bàn nào trong đời thực. Cứ xem B. Russell bàn về kiến thức của ta về một cái bàn th́ thấy[4] ! Cái bàn ở đây là một vật thể ảo. Tác giả đă gạt bỏ hết những thuộc tính của cái bàn thực ngoài một thuộc tính  : trắng. "Bàn màu trắng" là kết quả của lựa chọn. Nó thể hiện một quan-hệ nhất định, giới hạn của tác giả với vật-giới thực xuyên qua thế giới ảo của văn chương. V́ sao tác giả lựa chọn quan-hệ ấy ? T́nh cờ hay cố ư ? Bản thân câu văn trên không cho phép ta biết được. Nếu tác giả cố ư, ta có thể t́m hiểu ư đồ đó, nhưng ở nơi khác, qua những câu văn khác. Có thể tác giả không cố ư, đă lựa chọn theo bản năng, tiềm thức. Ta vẫn có thể phát hiện điều ấy qua những câu văn khác ở nơi khác trong văn bản. Toàn bộ văn bản cần thiết cho ta cảm và hiểu một câu văn. Dịch văn chính là "dịch" quan-hệ tổng hợp ấy của tác giả với thế-giới xuyên qua ngôn-ngữ. Chính v́ nó thể hiện bằng ngôn-ngữ, ta có khả năng tiếp cận, cảm nhận, hiểu nó phần nào.

Ngoài quan-hệ với vật-giới, tác phẩm thường có quan-hệ nhục-cảm với sinh-giới, trong đó có quan-hệ nhục-cảm giữa những sinh-vật người. Cuối cùng, có quan-hệ lư-trí và giá-trị giữa người với người. Toàn bộ những quan-hệ ấy đều… chủ quan. Đương nhiên, khi tác giả viết "đau", chẳng ai hiểu và dịch thành "sướng". Nhưng tác giả đau hay sướng thế nào khi hạ bút, chẳng ai có thể biết được. Những thứ ấy không thể truyền cho nhau xuyên qua định nghĩa của ngôn-từ trong từ điển. Nhưng vẫn có thể cảm được, yêu được xuyên qua cách viết của tác giả, xuyên qua văn phong trong văn bản. Quan-hệ chưa thể nên lời ấy giữa tác giả với độc giả gọi là quan-hệ văn-chương, khi ta may mắn được đọc một tác phẩm văn chương đích thực. Quan-hệ ấy tiềm tàng ngay trong văn bản. Văn bản là nền tảng có thực cho phép ta thiết lập quan-hệ ấy với tác giả. V́ nó là tiếng Việt và ta là người Việt, quan-hệ ấy khả thi. V́ tiếng Việt vừa là của mọi người Việt, vừa là ngôn-ngữ riêng của tác giả, vừa là ngôn-ngữ cá-biệt của chính ta, một không-thời gian lạ lùng có khả năng h́nh thành : văn-chương, sự gặp gỡ giữa hai cá-nhân vừa biệt-lập vừa đồng-thể v́ có chung một ngôn-ngữ ngay ở ḿnh, từ đáy ḷng tới trí năo, gợn cả thịt da.

3/ Biết yêu chính ḿnh. Biết "tự ái" !

Rơ chán ! Tôi vốn không yêu chính ḿnh, ít tự ái tới mức tội nghiệp. Có lẽ v́ thế văn chương văn gừng của tôi thường khiến độc giả khó chịu, dội ra. Năm th́ mười hoạ, cũng như ai, tôi cũng thèm được yêu chút đỉnh để có thể yêu chính ḿnh tí ti xuyên qua t́nh yêu của người khác đối với ḿnh. Đường ngắn nhất từ tim anh tới tim anh đi qua tim em[5] mà… Nhưng chẳng mấy khi được toại nguyện, hè hè…

Một hôm, một nhà ngôn ngữ học ở Việt Nam cho tôi biết : trong triết cổ Trung Quốc, khái niệm "tự ái" không có nghĩa xấu của nó hôm nay. Nó nghĩa là yêu chính ḿnh, yêu chất người ở ḿnh[6], yêu nhân cách của ḿnh, không cho phép bất cứ ai xúc phạm nhân cách ấy v́ nó là điều quư báu nhất ở ta, khiến ta hơn thú vật. Tôi chợt hiểu : muốn hành văn, muốn dịch văn, chí ít phải biết yêu chính ḿnh, yêu một phần người đời ở ḿnh, phần đáng yêu thôi. Điều khiến ḿnh khác thú vật, tôi biết từ lâu, chính là khả năng tư-duy bằng ngôn-ngữ. Ngôn-ngữ đó không do ta tạo ra, nó do người đời từ xa xưa tới hôm nay ban tặng cho ta, nó là người khác ở ta, "Ta là tha nhân" mà[7] ! Nó là nhân tính của ta. Không có nó, ta không thể nên người. Chỉ có nó thôi, ta không thể trở thành chính ta. Ở nó, có tất cả thiện-ác, hay-dở, đẹp-xấu, trí tuệ và sự ngu ngốc, mệnh danh : tôi. Do người khác nhào nặn mà h́nh thành. C̣n cái tôi cá biệt, không ai nhào nặn được, và do đó chưa thành lời được, chính tôi phải đưa nó vào nhân giới, phải biến nó thành lời, thành cái tôi của mọi người. Văn-chương chính là thể thống nhất mâu thuẫn của hai cái tôi ấy : ta đă trở thành chính ḿnh nhờ tha nhân, nhưng ta chỉ có thể trở thành chính ta khi ta dám phủ định chính ḿnh do tha nhân nặn ra, sáng tạo chính ta trong nhân giới, và ta chỉ thành công được nhờ ưng thuận tự do của… tha nhân. Nó mà ngáp dài, khép sách lại, tác phẩm "của ta" toi mạng ngay ! V́ thế có nhiều thi sĩ, văn sĩ hiên ngang tuyên bố : tôi làm thơ, viết văn cho chính tôi thôi, không quan tâm tới ai khác, thế mà vẫn t́m cách đăng ! Và khi không đăng được, lại… cay đời ! Ôi, chính tôi cũng đang cay đời đây ! Hè hè… Tất nhiên, quá nhiều thứ không đáng đăng mà vẫn được đăng, thậm chí ăn khách hết xảy ! Kinh tế thị trường toàn cầu hoá mà ! Hoà nhập thế giới hiện đại mà ! Bộc phá văn chương Ziao Chỉ mà !

Rất sớm, tôi đă biết ghét, ghét cay ghét đắng người đời ở tôi. Than ôi, trong quá nhiều năm, tôi không biết yêu nó. Chỉ thỉnh thoảng khi đọc văn, tôi mới thoáng mủi ḷng. Và chỉ từ khi dịch văn tôi mới hiểu : chúng ta có thể cảm, hiểu và yêu nhau v́ chúng ta có một thế giới ngôn-ngữ chung cho phép chúng ta, nếu muốn, có được một cuộc gặp gỡ riêng : văn-chương. Cuộc gặp gỡ ấy chỉ khả thi v́ chúng ta đều yêu một điều ǵ trong thế-giới chung ấy và, trên cơ sở ấy, mang lại cho điều chung ấy và cho nhau một sắc thái cá biệt : chính ta. Biết yêu chính ḿnh là biết yêu người khác ở ḿnh, biết mở ḷng ḿnh cho người khác nhập vào để, khi may mắn, được gặp, được yêu một người khác và, qua đó, yêu chính ḿnh trong kích thước cá biệt của ḿnh… hơn ! Hè hè… Văn-chương là nghệ-thuật bằng ngôn-từ ở đó. Nó là kích thước không thể thiếu được ở con người, là khát khao của mọi người dù thô bạo nhất. Dịch văn cũng vậy. Khi ta yêu một tác phẩm đến mức ta đem nó khoe với bạn, ta bắt đầu dịch nó rồi. Nếu ta khoe với bạn ngoại quốc, ta thực thụ dịch nó ở mức sơ sài. Chắp bút viết nó để đăng, gọi là dịch văn.

 

Có lẽ v́ thế, trước khi hạ bút dịch một tác phẩm, tôi phải đọc nó ít nhất ba lần. Nó mà dài gần 1000 trang th́… hè hè.

Lần đầu.

Thoải mái. Tha hồ rung cảm, tưởng tượng, suy diễn. Tùy tiện. Thế mới thích. Nếu không cảm nhận được điều ǵ thiết thân với chính ḿnh, dù người đời khen tác phẩm trác tuyệt, dù tôi cũng thấy hay, tôi không đọc lại. Thú thực, tôi rất ít khi đọc một tác phẩm hai lần, tuy có tác phẩm tôi đọc đi đọc lại hơn chục lần. Với trí nhớ tồi tệ của tôi, nhiều tác phẩm tôi từng đọc coi như chưa hề ở tôi. Không có nghĩa nó dở, chỉ nghĩa là tôi không có khả năng cảm nhận nó, thế thôi.

Lần đầu đọc văn, tôi đọc với tâm, không đọc với trí. Tâm là quái ǵ ? Không có định nghĩa chung, ai muốn hiểu sao th́ hiểu. "Tâm ở đâu mà điểm ?", hè hè… Với tôi, đó là con người toàn diện của tôi, với toàn bộ quá tŕnh h́nh thành tôi mà tôi nhớ được, từ cảm xúc, t́nh cảm, ư thức mơ hồ của tuổi thơ, hăi hùng có, âu yếm có, tuyệt vọng có, tin tưởng cũng có, tuy ít ít thôi, kiến thức học được sau này ở nhà trường, sách vở, và nghiệm-sinh học được ở trường đời, dẫn tới con người hôm nay gọi là tôi, với kiến thức đúng và sai, nghiệm-sinh hay và tồi, phương pháp suy luận "hè hè" của nó, với khát khao yêu, được yêu bất tận của nó. Đó là tâm của tôi. Đọc văn, khi tâm khựng lại, tôi không đọc tiếp liền, có khi không đọc tiếp nữa.

Lần thứ hai.

Mệt nhọc. Tôi đọc với trí càng lạnh lùng càng tốt. Tôi đọc để hiểu. Hiểu những ǵ khả dĩ hiểu được. Không chỉ hiểu ư-chung riêng lẻ, cấu vài từ vài câu đắc ư v́ khác thường ra để suy ngẫm. C̣n muốn hiểu ṃ những ǵ vượt những ư-chung tuy không thể độc lập với chúng. Ư-chung là nền tảng cho phép con người hiểu nhau, hiểu người khác muốn nói ǵ. Một ư-chung riêng lẻ có thể không nói "hết ư" của tác giả. Nhiều ư-chung gom lại, xuôi về cùng một ư tưởng có thể giúp ta hiểu tác giả hơn. Điều ấy gọi là suy diễn, dĩ nhiên chủ quan, suy diễn mà, nhưng có cơ sở văn bản. Nói chung, đă đọc văn, phải suy diễn. Có người suy diễn tuỳ tiện theo bản năng cảm tính niềm tin thành kiến ngẫu hứng tự ái tự kiêu của ḿnh, có người suy diễn dựa theo văn bản của tác giả, "nói có sách, mách có chứng". Khi đọc văn, tuy rất hiếm, có lúc tôi cho phép ḿnh suy diễn tùm lum. Thi thoảng ḿnh cũng cần mơ mơ màng màng hiu hiu tự đắc đốt thời giờ chứ ! Khi dịch văn, tôi buộc tôi suy diễn theo văn bản.

Thí dụ, trong truyện ngắn Sông nước đời thường của Nguyễn Quang Thân, câu văn sau, tự nó có nghĩa, người Việt b́nh thường ai cũng hiểu như nhau :

Chưa ngủ được với chị, em ân hận suốt một đời.

Nó thể hiện uất ức của con thú biết nói nhưng yếu ớt, sợ sệt, không tranh giành được con cái, đành để con đực khỏe hơn nó nhảy ngay trước mặt nó, hay nó thể hiện nỗi đau yêu toàn diện của con người ? Có thể suy diễn trong cả hai hướng. Tùy tâm người đọc. Tâm tôi khiến tôi hiểu câu ấy trong nghĩa : yêu toàn diện. Trí tôi lại cho phép tôi dựa vào văn bản mà yên… tâm. V́ truyện ngắn này, trong tổng thể, rất nhân bản. V́ người đàn bà khiến thằng đàn ông thốt lên câu ấy là người đàn bà ngay thẳng, ṣng phẳng, quật cường, hiên ngang, thà chết tự do c̣n hơn cúi đầu ép xác sống đời nô lệ. Thằng Đến muốn được ngủ với người đàn bà ấy chứ không phải ngủ với bất cứ ai, ở đời nay có khó ǵ, v́ thế mà phải "ân hận suốt một đời" khi không được cho ! V́ tôi lỡ yêu tiểu thuyết Ngoài khơi miền đất hứa của Nguyễn Quang Thân như tiểu thuyết hay nhất về t́nh bạn, nam-nam, nữ-nữ, nữ-nam, trong văn chương hiện đại Việt Nam.

Lần thứ ba.

Để trầm ḿnh trong bầu không khí mà văn bản tạo ở tôi, sau khi tôi đă sảng khoái vô lối, đă t́m hiểu khắt khe, đă "biết hết". Để yêu. Có ư thức ! Với tôi, nhu cầu dịch văn là nhu cầu yêu có ư thức. Yêu người khác ở ḿnh, yêu chính ḿnh, mong chính ḿnh sẽ trở thành một phần ḿnh ở người khác nữa, không khát khao chiếm hữu mà khát vọng chia sẻ. Với mọi người ở đời, trong một ngôn ngữ khác tiếng mẹ đẻ. Thế thôi. Không có nhu cầu ấy, tôi không dịch văn của bất cứ ai, nhất là của tôi. Đó không là phương tiện sinh nhai của tôi, không là giấc mơ danh vọng (hăo) của tôi. Càng không là hoài băo "là nhà văn" của tôi : khi cần, tôi viết chính ḿnh với những văn phong của chính ḿnh, tuỳ đề tài, tiếng Pháp cũng như tiếng Việt.

Sau khi đọc lần thứ ba, hoặc tôi c̣n nhu cầu dịch hoặc tôi không có nhu cầu ấy nữa. Nếu c̣n nhu cầu dịch, tôi biết rơ tôi dịch điều ǵ từ văn bản nào ở tôi, tuy không thể biết trước tôi sẽ thể hiện nó thế nào, sẽ dịch ra sao từng câu từng chữ.

 

Người Pháp không coi dịch văn như kỹ thuật, kiến thức. Họ coi hành động ấy như hành động sáng tác nghệ thuật, coi dịch giả như một tác giả[8] và lập ra luật lệ tương xứng. Họ có lư. Một nửa thôi. Đúng, khi ta hạ bút dịch văn, ta không biết trước ta sẽ dịch từng câu từng chữ như thế nào, ta sẽ phải sáng tác. Nhưng ta không thể sáng tác tùy hứng như nhà văn ! Ta chỉ là dịch giả thôi, ta phải dịch một văn bản nhất định ! Khi hạ bút, ta biết trước tất cả, toàn cục và chi tiết, và những điều ta biết trước đều của người khác, không là của ta : cốt truyện, nhân vật, t́nh tiết, khúc văn khiến ta rung động, câu văn khiến ta đắc ư. Chính v́ thế ta có thể dịch được bầu không khí văn bản khơi ở ta. Khi hạ bút dịch một câu văn, ta dễ dàng hà hứa đưa đẩy, hà hứa theo một câu văn ta đă dịch hàng chục trang trước đó, đưa đẩy một câu văn khác mà ta chỉ sẽ dịch hàng trang, thậm chí hàng chục hàng trăm trang sau đó. Khi cần, ta trở lại từng câu văn, sửa, "biên tập", để đạt mục đích cuối cùng của ta : tái tạo trong tiếng nước khác bầu không khí tác phẩm tạo ở ta. Điều này không khác nghệ thuật hành văn của tác giả lắm, ngoài chuyện này : ta thấy trước hết trong khi tác giả có khi chỉ phát hiện lúc biên tập lại chính ḿnh v́ có khi tác giả không thực sự biết trước ḿnh sẽ sáng tác những ǵ như thế nào. Nghệ thuật hành văn không hẳn là kỹ thuật viết đề án văn chương văn học ! Cũng chẳng chỉ là tṛ mài câu giũa chữ. Trong lúc dịch văn, như tác giả, ta phải biên tập lại chính ḿnh, nhưng ta chỉ nên làm chuyện ấy trong khuôn khổ của văn bản. Văn bản ấy do người khác tạo ra. Tác giả có toàn quyền xô đẩy, thay đổi, chuyển hướng nó khi đang hành văn, khi nó chưa thành văn bản. Thậm chí, tác giả có quyền làm điều ấy nhân dịp tái bản tác phẩm. Ta th́ không : tác phẩm ta dịch là văn bản này, thế thôi.

 

Yêu, chỉ một người đàn bà thôi, trong đời sống thường ngày, đă ngấm đ̣n nhừ tử, ngác ngơ khờ người, ai cũng đă từng nghiệm sinh. Thế mà muốn dịch văn, toàn chuyện hăo, lại phải yêu những ba điều ! và phải yêu đến ba lần ! Khiếp thật ! Đúng là phải điên điên mới mắc dịch ! Hè hè…

 

09/2007

© Copyright Phan Huy Đường

dịch giả nghiệp dư

nhà văn dư nghiệp