Sâu sắc. Thiết tha. Tàn nhẫn. Chân t́nh. Có những trang tuyệt đẹp. Một truyện t́nh hay.
Nhưng sao tác giả không giữ trọn hứa hẹn đă lôi cuốn tôi thấu đêm, từ trang đầu đến trang cuối Bên kia bờ ảo vọng[1] ?
Có nhà văn đă nhận xét : viết tiểu thuyết là viết về t́nh yêu. Khốn nỗi, đây là đề tài đáng sợ nhất : không xả thân ắt thất bại.
Yêu là ǵ ? Tại sao phải yêu ? V́ sao không yêu ? Yêu như thế nào mới là yêu ? Làm sao viết xuôi ḷng người khác !
Thử nghĩ xem. Người ta có thể chết thay người khác. Ai có thể yêu thay người khác ? Người ta có thể chấp nhận người khác chết thay người yêu. Ai chấp nhận người khác yêu thay người yêu ḿnh, người ḿnh yêu ?
Người dám yêu dám đ̣i hỏi làm Người trong mắt người khác, dám tin chuyện đó có thể. Đồng thời dám thừa nhận : không ai có thể ép người khác yêu ḿnh. Không có t́nh cảm, thái độ, hành động nào thể hiện nhân sinh quan của con người một cách toàn diện, sâu sắc, thiết thân và... khó hiểu hơn t́nh cảm này. V́ vậy, rất ít tiểu thuyết dám lấy t́nh yêu làm chủ đề, lấy nội dung của t́nh yêu làm cốt truyện. Người viết chỉ tạo bối cảnh, để độc giả mặc sức mơ màng, thổn thức. Vậy là đạt. Đó là sự giả dối quen thuộc trong nghệ thuật. Nó lôi cuốn người đọc thoát tục, vươn ḿnh tới nhân cách của ḿnh. Mặt nào đó, nó nói lên sự hẹp ḥi của người viết văn : không chịu, không thèm, không dám chia sẻ với người đọc vốn sống, quan điểm của ḿnh.
Lấy nội dung t́nh yêu làm cốt truyện là chấp nhận trao đổi với người đọc về một vấn đề dường như không thể trao đổi được, và b́nh thường dẫn tới thất bại. Thái độ dũng cảm này, trong nghệ thuật, hiếm. Đối với khán giả của họ, nghệ sĩ thường thích cho, thích nhận, ít ai thích đối thoại.
Phương Linh, một nữ sinh đă hứa hôn với một anh chàng nhà giàu, gặp Nguyên, một thầy giáo trẻ, nhiều kiến thức, thông minh, trong sạch. Kính trọng dẫn đến say mê. Linh ṣng phẳng và tự trọng, cắt đứt hứa hôn, thức đêm may áo kiếm tiền trả lại hôn lễ, để lấy chồng tuy nghèo nhưng có nhân cách.
Vợ đau ốm, Nguyên thu mấy đồng c̣n lại trong nhà đi mua phở cho vợ. Bị gă bán phở khi, Nguyên thấy đời tủi nhục ŕnh đón vợ con. Anh đành làm một chuyện phổ biến trong xă hội ta : chiều thủ trưởng, viết báo láo, hưởng một số ưu đăi, đảm bảo đời sống vật chất cho vợ con.
Người đàn bà biết được, khinh chồng vô tư cách, đoạn t́nh, ngủ riêng. Một đêm mê sảng, v́ thói quen, ôm chồng. Sáng tỉnh dậy, tủi nhục, chị quyết định bỏ chồng con, ở riêng.
Rồi người đàn bà si mê Trần Phương, một nhặc sĩ nổi tiếng, đă bị cách chức. Trần Phương, v́ tham vọng, phản bội Linh, nhưng không sao dứt được mối t́nh. Linh, tuy bị lừa, vẫn ngỡ rằng Trần Phương phụ bạc ḿnh v́ hoàn cảnh, nhưng vẫn trung thành với lư tưởng. Linh tha thứ, chịu phần thua thiệt, yêu thờ người nhạc sĩ đạo đức.
Cuối cùng Linh biết sự thật, hiểu Trần Phương kém tư cách hơn người chồng ḿnh hắt hủi. Tất cả – t́nh yêu, tâm hồn, thể xác, từng ngày từng giờ quằn quại với miếng ăn, nỗi thương con, sự áp bức, sỉ nhục của xă hội phong kiến, đạo đức giả – nàng đă dâng cho một thằng hèn hạ, bịp bợm. Người đàn bà đau đớn hiểu rằng nhân cách của ḿnh không thể trao cho người khác, phải nh́n người đời ngang tầm mắt, bước qua bên kia bờ ảo vọng.
Đó là đề cương của quyển sách. Khác ǵ đề cương về thời kỳ quá độ, tiến thẳng lên chủ nghĩa xă hội, không kinh qua giai đoạn tư bản chủ nghĩa ? Biết rồi, khổ lắm, nói măi ?
Vậy mà đă đọc vài trang khó buông được quyển sách !
V́ sao thế ? V́ đây không phải một tràng lập luận không biết từ đâu tới, ai chịu trách nhiệm. Nó là lời tâm huyết của một con người dám đem tính mạng, hạnh phúc đời ḿnh ra đảm bảo. Bên kia bờ ảo vọng kể chuyện con người ấy, chuyện sự trưởng thành của một con người, xuyên qua t́nh yêu không nhân nhượng. Nó là ư thức biến thành sự mê si, niềm say đắm phập phồng của tâm hồn, của da thịt, nỗi tủi nhục đắng cay hàng ngày, sự kiêu hănh cuối cùng của một con người. V́ thế, tuy cấu trúc truyện kinh điển, đọc không chán.
Cũng v́ người viết có đôi mắt sác bén lạ thường và một tấm ḷng nhậy cảm khôn tả. Ít ai linh cảm khát vọng yêu đương đến thế.
Chính v́ tác giả lấy t́nh yêu không nhân nhượng làm tấm gương soi mói nhân cách của con người, phẩm chất của xă hội mà tiểu thuyết này sâu sắc. Từ đầu đến cuối cứ vang vọng trong ta cái đêm người đàn bà nói với chồng : tôi không thể yêu một người tôi khinh. Do đó, mỗi hoàn cảnh trở thành một nét mặt của xă hội, mỗi nhân vật biến thành một nét mặt quằn quại của t́nh yêu, mỗi hành động, mỗi lời nói là sự đáp ứng hay lẩn tránh một câu hỏi không thể thoái thác. Tất cả lại sinh ra, hiện h́nh, nẩy nở và phôi thai qua những mùa sống của một tâm hồn.
Trong tiểu thuyết Việt Nam, lâu nay, ít có truyện t́nh thiết tha, tàn nhẫn như truyện này. V́ Phương Linh là một tấm gương. Một tấm gương vô cùng quyến rũ và ác nghiệt cho người đàn ông nh́n rơ nhân cách của ḿnh : Nguyên hèn yếu, Trần Phương đê tiện, bí thư Dụng sợ dư luận hơn yêu lư tưởng... Chính sự đê hèn, tủi nhục đó là bộ mặt chân t́nh của t́nh yêu chân thật. Nó đ̣i hỏi phủ định cuộc sống thiếu nhân cách kia để vươn lên. Nó là hoài băo sâu xa trong ḷng người khi dám yêu. Càng bị hắt hủi, Nguyên càng thiết tha vợ. Nguyên mê vợ v́ vợ khinh ḿnh. Càng hèn hạ, Trần Phương càng say đắm Linh. Trần Phương yêu Linh v́ biết ḿnh không xứng đáng. Cả hai đều hiểu Phương Linh là nhân cách của chính ḿnh.
Linh là người đàn bà mà mỗi người đàn ông thầm kiếm và úy kỵ, mong nhớ khi mơ màng, say sưa và sợ hăi nếu gặp phải. Đó là người đàn bà ta không bao giờ quên được, nhưng khó ôm vào ḷng. Người đàn bà đẹp nhất, tàn nhẫn nhất. Người đàn bà vừa tự do vừa say đắm. Người đàn bà lư tưởng. V́ thế, người đàn ông thoải mái duy nhất trong Bên kia bờ ảo vọng là chàng họa sĩ vừa đeo đuổi lư tưởng vừa biết lư tưởng không thể lấy được : anh t́m Linh để... vẽ lư tưởng thành tranh.
Đă lư tưởng th́ trừu tượng. Trừu tượng của chung nhân loại, không của riêng ai. V́ vậy truyện t́nh dễ viết nhất là truyện t́nh trống rỗng. Lấy t́nh yêu làm đề tài, lấy nội dung t́nh yêu làm cốt truyện, tác giả chấp nhận thử thách lớn nhất đối với nhà văn : thể hiện cái chung lạnh lẽo qua cái riêng của nhân vật, thể hiện quan niệm qua cuộc sống, lư tưởng qua con người, con người qua ảo vật... Mà không rơi vào những tràng tuyên ngôn nhạt nhẽo, những cuộc đấu lư khô khan.
Viết làm sao biến được quan điểm thành tiểu thuyết ? Viết thế nào cũng được, miễn sao giải quyết đẹp vấn đề mấu chốt của tiểu thuyết, vấn đề thời gian : phải là thời gian của người đọc.
Thời gian là yếu tố quan trọng nhất trong nghệ thuật tiểu thuyết. Giữa người viết tiểu thuyết và người đọc luôn luôn có một giao kèo ẩn. Người viết kêu gọi người đọc tái tạo tác phẩm của ḿnh. Mở sách ra, người đọc đă đáp lời một nửa, vươn qua bên kia những nét mực lem nhem, tạo lại một lư trí, một tâm hồn. Sự kiện này xẩy ra mỗi lần ta đọc sách. Một câu văn, một công thức toán, tự nó chỉ là một mớ dấu hiệu ngoằn ngoèo, không có nghĩa lư ǵ. Nó bắt đầu có ư nghĩa khi ta trút vốn sống, sự hiểu biết của ta vào nó, cho nó mượn thời gian của ta. Thời gian đó gồm thời gian sống và thời gian chết. Thời gian chết là toàn bộ kiến thức ta đúc kết từ cuộc sống đă qua của ta. Ta thường so sánh nó với kiến thức của người khác, với thời gian chết của người khác.
Thời gian sống là hiện tại, là những ước mơ, hồi hộp, phập phồng của ta trước tương lai hoàn toàn bất định, hoàn toàn tự do. Ta phải làm ǵ ? yêu ? ghét ? tiếp tục ? chấm dứt ? Không ai quyết định thay ta được. Ta cũng không thể trốn tránh sự lựa chọn. Lúc ta lựa chọn là lúc quá khứ và tương lai hội tụ, lúc ta tái tạo toàn bộ giá trị trên đời : một quăng đời của ta tự nhiên lộ một nét mặt mới, một người yêu đột nhiên thay h́nh đổi dạng, và cả trời đất bỗng nhiên xấu đẹp, buồn vui...
Thời gian sống đó, ta chỉ có thể cho nhân vật mượn nếu nhân vật cũng như ta, là ta, một con người không có thánh thần phù hộ, chỉ đường dẫn lối, không có tương lai cố định, không có định mệnh, một con người tự do, sáng tạo, một con người[2].
Nghệ thuật tiểu thuyết tập trung vào điểm này : khiến độc giả cho mượn cả thời gian chết lẫn thời gian sống của ḿnh, cho mượn hết ḿnh, quá khứ, hiện tại và tương lai, tóm lại, khiến độc giả vận dụng tự do của ḿnh để tái tạo tác phẩm[3]. V́ vậy, tiểu thuyết hay không ai đọc cạn ư được : vốn sống càng dày, kiến thức càng rộng, tương lai càng bao la, phức tạp, th́ hiện tại càng căng nhựa sống. V́ vậy, đọc tiểu thuyết hay, ta quên giờ quên giấc, đọc đi đọc lại vẫn miên man : hiện tại của ta chỉ chấm dứt khi toàn bộ tương lai của ta đă trút vào quá khứ, khi ta không c̣n ǵ để cho ai mượn.
Đoạn văn đẹp nhất trong Bên kia bờ ảo vọng, đoạn văn tả cuộc gặp gỡ cuối cùng giữa Nguyên và Linh (trang 307 đến 315), thể hiện cái thời gian đó.
Linh đă bắt đầu hiểu Trần Phương không phải con người lư tưởng ḿnh tưởng và chồng ḿnh không tồi như ḿnh đă nghĩ. Gặp lại Nguyên, liếc qua, Linh thấy chồng vẫn thủy chung, say đắm. Linh nhớ lại hạnh phúc xưa, bắt đầu luyến tiếc. Nguyên đă chấp nhận sự hèn yếu của ḿnh và trả giá để xứng với t́nh yêu của vợ. Nguyên t́m Linh để nối lại mối t́nh. Về t́nh, về lư, sự gặp gỡ này phải đi tới sự trùng phùng, tái hợp. Thực tế ngược hẳn, oái oăm. Ngược ḷng ḿnh, Linh phũ phàng với Nguyên. Ngược ḷng ḿnh, Nguyên đưa tờ giấy ly hôn cho vợ kư. Hai người đều làm chuyện ḿnh không muốn, chuyện hoàn toàn ngược ư nguyện của ḿnh.
Tại sao vậy ? Tại hai người đă sống trọn vẹn hiện tại của họ (ôm cả quá khứ vươn tới tương lai ḿnh tự tạo). Nguyên đă trả giá để làm người có nhân cách, không thể van xin người khác được nữa, dù là người yêu. Đó là t́nh yêu của người có tư cách : tôn trọng tự do của người ḿnh yêu. Phương Linh đă linh cảm sự lầm lẫn của ḿnh nhưng, chưa kiểm nghiệm tới cùng, chưa thể ung dung bước qua bên kia bờ ảo vọng. Đó là tự do có trách nhiệm của người có tư cách : chưa chắc chắn, chưa kết tội người khác.
Hai người đó bạc đăi nhau v́ họ tôn trọng nhau. Họ bạc đăi nhau v́ họ tự do, tự trọng, chân t́nh. Không ai chấp nhận một mối t́nh rẻ tiền.
Thế đă hay.
Nhưng sự chia tay kia không chỉ bất ngờ, đột ngột. Nó c̣n là sự vĩnh biệt. Thế mới sâu sắc.
Hạnh phúc tuyệt đối mà hai người lưu luyến chỉ là sự tuyệt đối của quá khứ : sự thực không thể thay đổi hay phủ nhận. Nó tuyệt đối như những ǵ đă qua, đă chết, những ǵ ta luyến tiếc. Nó là ảo ảnh. Tuy đang thiết tha cứu văn nó, hai người cùng đă biết. Từ tương lai lờ mờ của họ vọng lại một đ̣i hỏi : đi thêm bước nữa để nên người. Nguyên đă không thể van xin ai nữa, kể cả người yêu, ắt cũng không thể chấp nhận lệ thuộc ai, kể cả Linh. Nguyên phải đoạn t́nh mới nên người được. Bàn tay hạ bút không chỉ kư một tờ ly hôn. Nó đồng thời khai sinh một con người mới. Bản thân Nguyên cũng chưa hiểu, chỉ thể hiện qua thái độ : b́nh thản thú nhận với Linh ḿnh yêu Linh ngay cả trong giấc mơ mà tay kư không run, lời nói rạch ṛi, hành động quả quyết. Ngược lại Linh đă cảm thấy ngay ! Linh sững sờ nh́n chồng : Thế là hết... Cô hiểu rằng anh cũng có khả năng dứt bỏ cô...
Thế mới là hiểu người, hiểu đời, hành văn, viết tiểu thuyết.
Linh đă khinh Nguyên và bỏ Nguyên từ lâu, lại không phải loại người nhỏ nhen, tham vặt. Tại sao lại sững sờ ? cái ǵ hết ? mà đau đớn vậy ?
Ta hồi tưởng xem, có ǵ đâu đớn hơn sự thật tàn nhẫn này : một người say đắm ta bỗng nhiên cũng có khả năng dứt bỏ ta. Khinh th́ khinh, đau vẫn đau. Tính chất tôn giáo, thần thoại của t́nh yêu thể hiện mănh liệt trong đoạn văn ngắn này. Đồng thời cũng lộ ra một vấn đề rất thời đại : có thể có một t́nh yêu ngang tầm người không ? phải trả giá nào ? để được ǵ ?
Giây phút Linh thực sự mất Nguyên chính là giây phút Nguyên nên người, đáng yêu. T́nh yêu của Nguyên trở thành vô giá chính v́ Nguyên không lệ thuộc nó nữa. V́ vậy mà sững sờ, đau đớn, xé ḷng nh́n nhận : Thế là hết...
Linh đă không v́ yêu chồng mà bỏ qua cho Nguyên hành động yếu hèn, làm sao có thể lợi dụng t́nh yêu của chồng để xí xóa cho ḿnh ? Hạ bút kư, Linh chấp nhận bước tới cùng con đường ảo vọng. Ngay Linh cũng chưa hiểu, tưởng v́ ḷng tự ái. Quả là tự ái, nhưng là một thứ tự ái đặc biệt : phải sống cạn con đường ảo vọng mới có thể công bằng với anh hơn để măi măi chia ly v́ cô chỉ có thể đi trên con đường của chính cô.
Hai con người này không thể yêu nhau như cũ v́ họ đă và đang trở thành người khác : họ sống động, họ là cuộc sống, là người.
Dù sao, chuyện đă rồi, không ǵ xóa, hàn gắn được. Hai người đều luyến tiếc, đều không nói, đều hiểu : phải dứt bỏ ảo vọng cuối cùng, dĩ văng[4]. Hành động của họ hoàn toàn trung thực với nhau, hoàn toàn giả dối với ḿnh. Hành động đó vượt qua sự suy luân tức thời của họ : nó là hành động toàn diện của con người[5].
Đọc câu :
– Buồn quá phải không Linh. Chúng ta đều đă biến thành những kẻ dối trá.
mà ḷng bồn chồn, tê tái.
Thấm thía làm sao ! một câu văn...
Hoàn toàn đúng, hoàn toàn sai. Tha thiết (với quá khứ chung), trung thực (với tương lai từng người), chân t́nh và tàn nhẫn (với nhau trong hiện tại).
Lại hồn nhiên dựa vào lời nói chuyện với một đứa trẻ thơ.
Tuyệt.
Trong tiểu thuyết, hiếm có đoạn văn nào đẹp như vậy. Mỗi lần Nguyên b́nh tĩnh rít hơi thuốc, ta như trút vào ngực những tháng năm quằn quại của đời người, nuốt trửng nỗi buồn tủi từ muôn kiếp sống dồn lại. Và từ lời nói điềm đạm thở ra trong khói thuốc, vút lên trong ta niềm tự hào khốn nạn của con người : cuộc đời này đáng gánh, cuộc t́nh này đáng sống trọn, v́ con người kia đáng yêu.
Đọc đoạn văn đó mà ngậm ngùi, thổn thức và... kiêu căng :
Ta hồ ! trượng phu đương như thị[6]...
Sự thử thách nói trên dẫn tới một khó khăn đặc biệt. Người viết vừa phải thuyết phục (lư trí) vừa phải quyến rũ (nghệ thuật). Hai đ̣i hỏi này dễ mâu thuẫn trong bút pháp. Đạt được, văn hay như người đàn bà vừa thông minh vừa đẹp, như đôi mắt nâu của Phương Linh. Thông minh làm vẻ đẹp lộng lẫy, sâu sắc. Vẻ đẹp làm thông minh dịu dàng, tŕu mến. Nghe lời nói mà nhớ gương mặt, nh́n gương mặt lại nhớ tâm hồn.
Không giải quyết đẹp mâu thuẫn đó, ḍng văn sẽ đứt đoạn. Thí dụ :
Linh nhớ măi buổi sáng sương mù thời thơ ấu....
– Con gái ơi, ra với bố nào...
Bố cô thường gọi cô như thế, giọng nghẹn ngào, nồng hơi rượu. Chính ông cũng có lỗi với cô. Ông yêu bà nhiều tới nỗi trái tim ông không c̣n đủ chỗ dành cho đứa con gái và ông đă bỏ cô để đi về cơi đất âm u t́m vợ. Chính ông đă dậy cho cô thế nào là t́nh yêu. Trí nhớ tản mạn, mong manh của Linh hồi tụ, trở nên sáng rơ dưới mặt trời hiện tại, dưới quyền năng mănh liệt của mối t́nh cô đang thờ phụng. Sự nghiệm sinh có sức mạnh vĩ đại hơn chúng ta tưởng, chính v́ nó...
Ta vừa thoát xác, trút hồn vào nhân vật, biến những nét mực lem nhem thành con người, thành t́nh cảm, nghẹn ngào nhớ tới tuổi thơ, mối t́nh của cha ta đối với mẹ ta, liên tưởng tới người yêu, chợt hiểu một quăng đời ḿnh...
Đùng một cái, tác giả lôi cổ ta ra lư sự : Sự nghiệm sinh có sức mạnh vĩ đại hơn chúng ta tưởng, chính v́ nó...
Đă nghe tác giả, ta phải buông nhân vật trôi theo số phận hẩm hiu của nó : một cái xác khô cứng, một mớ chữ ngoằn ngoèo. Người viết văn đâu có quyền khinh nhân vật của ḿnh như vậy, khác ǵ kết thúc sinh mạng nó, phá bĩnh quá tŕnh tái tạo nó của độc giả !
Chỉ vài ḍng sau ta lại bị lôi cuốn :
C̣n ông, ông cứ ngồi như cái bóng. Trước đây Linh thấy bố kỳ dị. Giờ, cô hiểu rằng niềm đăm mê đă đem lại cho ông dáng vẻ lạ lùng ấy. Giờ đây, cô cũng có thể ngồi vài giờ liền cạnh Trần Phương, nghĩ tới ông triền miên ngày này qua tháng khác, có thể sung sướng nh́n đôi mắt đen u sầu của ông dưới hàng mi rợp, ve vuốt những vết nhăn trên g̣ má và sau đuôi mắt ông... T́nh yêu nào cũng thế, nó gắn cho đối tượng những ṿng hào quang...
và lại lănh đủ một gáo nước lạnh.
Đây là nhược điểm lớn nhất trong bút pháp Bên kia bờ ảo vọng : lư giải không đúng nơi, không đúng chỗ, không thuận t́nh. Dĩ nhiên, muốn thuyết phục, phải lư giải. Nhưng lư giải bằng văn chương khác lư giải bằng lôgíc. Lư giải bằng văn chương phải... thuận t́nh. Lư giải không thuận t́nh giết sự quyến rũ. Khi Phương Linh nói với chồng :
– Em khinh anh, bây giờ em khinh cả chính ḿnh.
câu đó hồn nhiên cay đắng. Nó vừa là lư giải vừa là hành động, nó thể hiện một con người, một lời nói có máu xương, nó là sự thật đang h́nh thành xuyên qua một cuộc sống, là sự thật của ta khi ta chấp nhận đọc sách, trút hồn ḿnh vào nhân vật, tái tạo nó. Khi tác giả phân bua : T́nh yêu nào cũng thế, nó..., tác giả báo cáo về một kinh nghiệm của người khác, đă tổng kết từ lâu,ta tiếp thu một khái niệm trừu tượng, lạnh lẽo.
Độc giả bị dồn vào thế lưỡng nan : độc giả không thể vừa sống qua nhân vật (cho nó mượn (cái) tôi, tái tạo nó) vừa tranh luận với tác giả (rút (cái) tôi về để thảo luận với người khác). Đă sống qua nhân vật th́ lư giải kia trở thành nhạt nhẽo. Đă thảo luận với tác giả th́ nhân vật kia toi mạng.
Có lúc tác giả thẳng thừng tống cổ ta ra ngoài.
Nguyên vừa quyết định bỏ Ngọc Minh. Nguyên đứng nh́n Ngọc Minh nằm trên giường khóc. Anh nhớ những ngày chung sống, tấm ḷng tốt, ngây thơ của người đàn bà :
Nguyên định vào nhà, an ủi Minh. Nhưng anh biết điều đó chẳng ích ǵ. Người đàn ông đứng thêm mười lăm phút nữa rồi lên xe về.
Để biết Nguyên đă đứng 15 phút ta phải nh́n Nguyên từ ngoài, vừa chú ư theo dơi đồng hồ vừa xem xét động tác của hắn, rồi kết luận : hắn đứng đúng 15 phút. Ta đă rời bỏ thế giới của nghệ thuật, đi vào một pḥng thí nghiệm khoa học. Hai câu trước ta c̣n là Nguyên, ta đang mủi ḷng, do dự. Đùng một cái, ta biến thành một quan sát viên lạnh lùng, một người ngoài cuộc, ta không c̣n là độc giả tiểu thuyết nữa.
V́ thời gian trong tiểu thuyết là thời gian của độc giả, thế nh́n của độc giả phải làm kim chỉ nam cho ng̣i bút của nhà văn. Nhà văn viết để rủ người khác đọc, rủ người khác tái tạo tác phẩm của ḿnh, không nên áp đặt thế nh́n của ḿnh một cách đơn giản.
Nhu cầu trao đổi với độc giả mănh liệt tới mức nó tác động tới cả cấu trúc của câu văn :
Bàn tay ai đặt trên trán cô, giống bàn tay mẹ trước khi bà bị cơn sốt thương hàn cướp đi cuộc sống.
Lôgíc đ̣i hỏi viết như vậy, rơ ràng, đầy đủ. Vẻ đẹp, ngược lại, đ̣i hỏi một chút mơ hồ. cơn sốt thương hàn cướp đi chẳng hạn. Vẫn trọn nghĩa nhưng khác hẳn. Một câu lập biên bản một sự kiện khách quan, một câu thổ lộ sự mất mát của một con người.
Khó khăn này, thực chất, thể hiện mâu thuẫn giữa sống thật và sự thực.
Người làm khoa học có những giây phút rất thơ : đặt câu hỏi, mơ màng sáng tạo giả thuyết, say sưa kiểm nghiệm đúng sai, để rồi thành công hay thất bại. Người đó cũng có lúc lạnh lùng : tŕnh bầy giải đáp đă được chứng ḿnh. Giả thuyết đă trở thành sự thực, thành khái niệm. Sự thực, khái niệm, là của chung nhân loại, không của riêng ai. Nó không c̣n nét đậm, chiều sâu của sự sống, màn đêm của con người đeo đuổi nó : nó đă mất hồn, lăn vào thế giới thực.
Quan điểm cũng vậy. Nó là sự thật đă trở thành. Nó là quá khứ đă được phân tích, tổng kết của một cuộc sống. Người đọc có thể tán thành hay chống đối, khó có thể rung động v́ nó.
Bên kia bờ ảo vọng, đă đọc, khó buông, đọc xong lại ấm ức, cũng v́ vậy : nhiều đoạn đẹp, rung cảm, như sự thật đang h́nh thành (trong ta, qua nhân vật) ; nhưng thỉnh thoảng lại xen quan điểm của người ngoài cuộc, từ trên trời giáng xuống (tác giả không phải là nhân vật trong truyện), không thiết thân ǵ với thời gian ta đang sống. H́nh ảnh Phương Linh đẹp nhất không phải đôi mắt trong suốt chân lư. Là h́nh ảnh cuối cùng : một người đàn bà thẳng người bước qua bên kia bờ ảo vọng. Đọc tới đó mà lặng người, bồi hồi, và... muốn lật lại trang đầu.
Suốt đêm đeo đuổi những chấm mực lem nhem lún trong giấy nâu xạm. Sáng đến, mắt nát nhàu khép sách lại. Tôi mơ màng, một ngày nào đó, mở lại Bên kia bờ ảo vọng, thấy giấy trắng lạnh lùng như cuộc sống hôm nay, nét mực sắc sảo như t́nh yêu muôn thuở, đọc một hơi, hồn cuồn cuộn theo những đoạn văn như :
Những h́nh ảnh quen thân ấy khua động t́nh yêu bị vùi lấp trong anh – một t́nh yêu cuồng si cả óc năo cùng thân xác. T́nh yêu của một chàng trai hai mươi, của một người đàn ông từng trải và dạn dầy nhẫn nhịn, của cả một ông già sáu mươi tám tuổi mai sau... Cái t́nh yêu ấy gào thét trong anh, sau một quăng thời gian trống vắng, sau nhiều đêm hy vọng mỏi ṃn, sau nhiều ngày chờ đợi...
– Tôi căm thù cô.
Tôi sẽ bồi hồi nói với bè bạn : phải đọc ngay Bên kia bờ ảo vọng, truyện t́nh đẹp nhất.
Phương Linh là người đàn bà chỉ biết cho, không biết nhận. Cho tất cả những ǵ cao đẹp nhất của con người, nhận tất cả – trừ sự thực khó nhận nhất : con người ngày nay đê hèn. Nguyên là người dám nhận mà không dám cho. Nhận t́nh yêu, nhận thoả hiệp, nhưng không dám cho cái khó cho nhất ở đời : nỗi tủi nhục.
Ta là người trong tiền sử của nhân loại. Ta chào đời, hai tay đă vấy máu. Có những lúc, t́nh người, nhân cách chỉ có thể thể hiện bằng cách giết người. Diệt Mỹ chẳng hạn. Những lúc đó, có khi sự dũng cảm, t́nh người, nhân phẩm chỉ c̣n ở một điểm : ư thức ḿnh đang giết người. Phải giết. Muốn giết. Trả giá phải trả để nhân loại tiếp tục là hy vọng của con người. Có những lúc, t́nh thương giữa hai kẻ nô lệ thu gọn trong nỗi căm thù chung người xiềng xích họ. Ngoài ra, nh́n nhau vẫn thấy nguyên h́nh ảnh, tư cách và hành động hàng ngày nhục nhă của hai cuộc đời nô lệ.
Ta chào đời, tâm hồn đă phủ màn đêm. Độc lập, tự do, hạnh phúc, công b́nh, bác ái, phẩm tiết, nhân cách, giống ṇi, giai cấp, lư lịch... Biết bao giá trị từ muôn đời dồn lại...
Cái ǵ c̣n là ta ? Cái ǵ là nanh vuốt của người đă chết, vắt hồn ta để kéo dài sự giăy giụa ?
Và làm sao biết có ǵ đằng sau mắt người yêu ? Một màn đêm thăm thẳm...
Yêu nhau, có khi chỉ là thời gian ta tặng nhau để t́m một tia nắng.
Ngày nào đó, khi ta c̣n sống[7]...
Những ngày đó là những ngày của ta. Ta không thể có những ngày khác. Ngày nào đó, khi ta c̣n sống, ta – những thằng lang thang nơi cạn trời ráo đất – c̣n khẳng định : cuộc đời ngày nay đáng sống, con người ngày nay đáng khinh, đáng hận, đáng ghét, đáng yêu. Ta không thể yêu ǵ khác và, tới ngày toàn biệt, ta vẫn muốn yêu. Ngày đó, hồn ta vẫn khát gọi màu xanh[8], ảo vọng vẫn là lẽ sống, những chuỗi ngày ta gánh đi vẫn là cuộc sống đáng sống nhất, vẫn là nội dung thần thoại của t́nh yêu, của t́nh người, vẫn là ta.
Cảm ơn tác giả.
Trần Đạo
1989
[1] Bên kia bờ ảo vọng, tiểu thuyết của Dương Thu Hương.
[2] V́ vậy văn minh họa lập trường, đường lối, đạo đức... thường máy móc, vô duyên.
[3] Đọc sách khoa học hay triết học ta chỉ cho mượn thời gian chết : vận dụng kiến thức của ta, cố gắng t́m hiểu ư của tác giả ; nhưng ta vẫn giữ khoảng cách cần thiết giữa ta và những ư đó để xem xét, phân tích, đánh giá, phê phán. Đọc truyện dở cũng vậy : hồn không bén lửa.
Ngược lại, người đọc tiểu thuyết hay vẫn có thể đọc với thái độ hẹp ḥi. Nếu đầu óc rập khuôn, trái tim héo ṃn, đọc hàng ngh́n trang cũng chỉ thấy chỗ này đúng, chỗ kia sai, không bao giờ rung cảm được : mất khả năng sống hiện tại của ngôn ngữ, ngày nay của xă hội.
Buồn, vui, tủi nhục, tự hào, say sưa, ấm ức... chỉ đến với ta khi, đọc sách, ta cho mượn chính ḿnh. Thưởng thức văn là một nghệ thuật dành riêng cho những tấm ḷng rộng mở. Tấm ḷng đó, chỉ nhà văn dám tin tưởng, biết tôn trọng độc giả, mới giành được. V́ vậy nhân vật dậy đời, nhà văn giảng đạo luôn luôn khiến ta ngáp ngủ.
[4] Tuổi thơ của con người cũng giống như t́nh yêu của họ. Nó là một lâu đài bằng pha lê, khi đă vỡ không bao giờ hàn chắp được. [Bên kia bờ ảo vọng]. Rất đúng khi t́nh yêu đă tan nát, trôi vào dĩ văng với tuổi thơ. Tuổi thơ cũng như t́nh yêu, khi đang sống nó, không ai nói được nó là ǵ. Sống qua rồi nó trở thành cái này, và sẽ trở thành cái nọ, tùy hiện tại.
[5] André Malraux có câu nhận xét nổi tiếng : L'acte précède la pensée [Hành động đi trước tư duy]. Nhưng chưa từng viết một đoạn văn nào đẹp như vậy trong ư đó.
[6] Trượng phu áp dụng cho cả hai người. Thảm thay, ngôn ngữ ! Nay xin dịch :
Than ôi ! Làm người phải như vậy...
Thời gian của con người như vậy : cả quá khứ (của ḿnh, của xă hội) dồn vào một hoàn cảnh. Trong hoàn cảnh đó con người tự tạo nhiều khả năng, lựa chọn một tương lai cho quá khứ kia. Sự lựa chọn này hoàn toàn tự do. Phẩm chất của con người do con người sáng tạo xuyên qua sự lựa chọn đó. Trong đoạn văn này cả hai nhân vật đều lựa chọn tương lai đẹp nhất, nhân cách nhất. Nếu hai người khóc sướt mướt, ôm nhau, dắt nhau về nhà, độc giả sẽ thở dài, đóng sách lại, trùm chăn, ngủ. Đây là sự khác biệt lớn giữa chính trị và nghệ thuật khiến nhà cầm quyền và nhà thơ có lúc không thể đội trời chung : có thể có đường lối, chính sách, hành động chính trị bất nhân, vô liêm sỉ... thành công (có khi vài chục năm, thậm chí vài thế hệ), nhưng không thể có tác phẩm nghệ thuật bất nhân, vô liêm sỉ. Khán giả, độc giả chỉ ngáp một cái, tan tành ngay. Nhân cách của người đọc là sinh mạng nghệ thuật của nhà văn. Coi thường nó ắt tự sát.
[7] Một tuyên ngôn của người nghệ sĩ. Dương Thu Hương.
[8] Một tuyên ngôn của người nghệ sĩ. Dương Thu Hương.