Chính trị,

kích thước cơ bản của con người

 

 

 

Mục đích đầu tiên của người làm chính trị là nắm chính quyền. Quyền lực là nội dung cơ bản của chính trị. Do đó người làm chính trị bàn về chính trị, hiếm. Ngược lại, người bàn về chính trị ít khi thành công trong chính trường. Có nhiều người đă từng nắm chính quyền. Chẳng mấy ai để lại thanh danh. Nhưng cũng có người được tưởng nhớ hàng thế kỷ sau khi họ mất. Tại sao ?

Ngày nay bàn về chính trị, quả là khờ. Trên thị trường quốc tế, đó là món hàng ế ẩm vào bậc nhất. Tuy vậy, thỉnh thoảng nên biết ngây thơ. Để thấy điều mới lạ trong hiện thực, để thấy điều hiển nhiên vùi lấp dưới thành kiến. Hơn thế, xưa nay, chỉ có chính trị mới giải quyết được những khủng hoảng của xă hội, của thời đại. Vậy chính trị là ǵ, làm chính trị là làm ǵ, mà khiến chính khách dễ được kính mến, dễ bị khinh bỉ đến thế ?

Trong tiếng Việt, "chính" nghịch "tà", "ngụy". Như thế, trong ngôn ngữ ta, và do đó, trong tư duy và t́nh cảm của ta, chính trị gắn với đạo đức. Điều ấy dễ tạo điều kiện h́nh thành loại quyền lực nặng tính tôn giáo. Nhưng đạo đức của người Việt ít tính tôn giáo (trong nghĩa t́m nhân cách của ḿnh ở một đấng siêu nhân). Ba hệ tư tưởng cổ truyền của người Việt, Phật, Khổng, Lăo, đều không có nội dung tôn giáo. Trong thực tế, xưa nay, ngoài Thiên chúa giáo, xă hội Việt Nam không có tôn giáo nào biến thành tổ chức quyền lực kiểu đạo Kitô hay đạo Hồi. Đạo đức của đa số người Việt nặng tính văn hoá hơn tôn giáo. Nó mang tính tổng hợp. Nó kết tinh nhiều luồng tư tưởng, kể cả những tư tưởng h́nh thành từ thuở xa xưa, trước khi người Việt tiếp thụ ảnh hưởng Trung quốc.

Ở ta có câu "phép vua thua lệ làng". Điều ấy cản trở sự h́nh thành một chính quyền quốc gia. T́m ở đó nền tảng để xây dựng dân chủ là chuyện tếu. Lệ làng không thể hiện quyền làm chủ đất nước của người dân. Thậm chí, nó không thể hiện quyền làm chủ xóm làng của dân làng. Nó thể hiện tập quán của một địa phương tồn tại tương đối độc lập với những địa phương lân cận. Nó thể hiện sắc thái địa phương của văn hoá, có mặt tốt, có mặt lạc hậu. Dĩ nhiên, đó là trạng thái của một quốc gia trong buổi phôi thai. Nhưng, chính v́ lệ làng thể hiện truyền thống văn hoá của một cộng đồng người, xây dựng chính quyền trên nguyên tắc "phép vua thua lệ làng" là chấp nhận dùng văn hoá làm nền tảng cho chính trị. Có lẽ nhờ đó mà Trung Quốc không đồng hoá nổi nước Việt Nam, ngay từ thuở Việt Nam c̣n trong trạng thái văn minh bộ tộc. Hội nghị Diên Hồng của người Việt hao hao giống hội nghị của những bộ tộc người da đỏ ở châu Mỹ, hay hội nghị của công dân Hy Lạp thời Cộng hoà Athènes. Chính trị gắn bó với văn hoá, ở ta, là một truyền thống quư báu. Nó có thể vừa là nền tảng lâu đời vừa là ngưỡng cửa tương lai.

 

Một con vật chính trị.

Aristote có nhận xét : con người là một con vật chính trị. Phải chăng đấy là tính đặc thù của con người ?

Người, đương nhiên, cũng là một con vật. Nó có bản năng của một con thú. So với loài thú, nó chỉ đặc biệt ở một điểm, nó có khả năng tư duy qua ngôn ngữ. Khả năng ấy cho phép nó hiểu và làm chủ thế giới vật chất, thế giới sinh vật, xây dựng những nền văn minh.

Đặc điểm nổi bật của ngôn ngữ là mâu thuận giữa tính cá nhân và tính xă hội của nó. Một từ ngữ chỉ (có) t́nh ư trong một cộng đồng văn hoá. Nội dung của nó là sản phẩm chung của những người đồng ngôn ngữ. Nhưng đồng thời, t́nh ư ấy chỉ hiện thực qua một bộ óc cá thể. Khi nó hiện thực, nó hiện thực cả quá tŕnh lịch sử h́nh thành ra nó. Đó là đặc điểm nổi bật thứ hai của ngôn ngữ. Nó có tính lịch sử, nó vừa lưu truyền quá khứ của một cộng đồng người, vừa không ngừng thay đổi, vươn tới tương lai của cộng đồng ấy, xuyên qua từng cá nhân, và xuyên qua những quan hệ cộng đồng. Con người, từ lúc sơ sinh đến chết, h́nh thành, phát triển nhân tính trong thế giới ngôn ngữ ấy. Chết đi, nhân tính của nó tiếp tục vận động qua ngôn ngữ ấy, qua người khác. Nói cách khác, nó là một con vật văn hoá. Trí tuệ của nó phát triển trong một nền văn hoá, xuyên qua sự tiếp thu và sử dụng ngôn ngữ. Người là một loại thú thông ḿnh v́ nó biết nói chuyện với nhau. Không những nó biết nói chuyện với người đang sống, nó c̣n nói chuyện hàng ngày với người xưa, xuyên qua ngôn ngữ nó thừa kế, xuyên qua tác phẩm họ để lại. Nó nói chuyện với nhau càng nhiều, càng sâu rộng, nó càng thêm khả năng tư duy. Do đó, những nền văn minh lớn, lâu bền, kể cả sau khi cộng đồng tạo ra chúng đă tiêu vong, đều xuất phát từ những xă hội có không gian công cộng lớn.

Trong lịch sử nhân loại, nền văn minh đạt điều ấy ở mức cao nhất là nền văn minh Hy Lạp, thời cộng hoà Athènes. Khái niệm "chính trị" của người Hy Lạp gắn liền với nền văn minh ấy. Nó là tiền thân của các khái niệm về chính trị của Tây Âu ngày nay. Đặc điểm lớn nhất của nó ở chỗ nó muốn t́m hiểu bản chất của chính quyền. Đây là điều mới lạ, thời ấy. Những h́nh thái khác nhau của chính quyền có từ lâu. Sự tranh chấp quyền lực cũng có từ lâu. Nhưng đặt vấn đề chính quyền là ǵ, v́ sao có, phải như thế nào v.v. th́ mới. Tóm lại, trước nền văn minh Hy Lap cổ, người ta vẫn làm chính trị, dựa theo truyền thống, nhưng người ta không coi chính trị như đối tượng của tư duy lôgíc, của một luân lư dựa trên lư trí của con người. Người Hy Lạp cổ là những người đầu tiên đ̣i hỏi ở "chính trị" cả t́nh (đạo đức) lẫn lư.

Đối với người Hy Lạp cổ, con người chỉ thành người, tồn tại với tư cách người, và phát triển nhân tính trong cộng đồng. V́ thế Socrate chấp nhận chết, không chấp nhận từ bỏ Athènes. Gốc của từ politique là polis, có nghĩa Thành thị – Nhà nước (Cité-État), nơi con người tập hợp, chung sống một cách có tổ chức. Chính sự phối hợp hành động giữa người với người tạo ra quyền lực. Người không có quan hệ quyền lực với cỏ cây, gia súc. Nó chỉ có quan hệ ấy đối với người. Qua hành động chung, có tổ chức, con người tạo và trao quyền lực cho nhau. Như thế, quyền lực là một h́nh thái chung sống, cùng hành động của con người. Khi nó thể hiện sự tự do ưng thuận, quyền lực biến thành chính quyền (pouvoir politique). Nó cần thiết để bảo vệ sự tồn tại của cộng đồng, an ninh của thành viên. Mục đích của nó là xóa bỏ bạo lực trong nội bộ cộng đồng, chống đối bạo lực của ngoại bang. Đây là quan điểm nhân bản và duy lư đầu tiên về Chính trị. Nguồn gốc của quyền lực không xuất phát từ một đấng thiêng liêng nào, kể cả Tạo hoá. Nó ở con người. Nhưng nó không ở con người cá thể, chơ vơ, bất lực. Nó ở con người liên minh hành động với người khác. Nó là một h́nh thái quan hệ giữa người với người để cùng hành động. Người Hy Lạp cổ muốn quan hệ ấy hợp lư và hợp đạo. Do đó "vũ khí" chính trị cơ bản, đối với họ, là tranh luận. Họ tin rằng tranh luận là phương pháp duy nhất cho phép phát hiện sự thật. Khi sự thật đă được khẳng định qua tranh luận, nó được ghi lại dưới dạng luật pháp. Mọi cá nhân đều phải tuân theo Luật pháp, chính v́ và chỉ v́ Luật pháp thể hiện quyền lợi, ư chí chung của cộng đồng, do bản thân thành viên của nó quyết định. Tính chất nhân bản, tự do, dân chủ, duy lư trong khái niệm Chính trị của người Athènes là một phát minh lạ lùng. Chưa ai giải thích nổi v́ sao, thời ấy, họ có thể sáng tạo như thế. Phải chăng v́ họ vừa thoát thai khỏi nền văn minh bộ tộc đă phải đương đầu với một cường quốc khổng lồ, buộc phải vận dụng hết sức mạnh tinh thần và trí tuệ của con người trong sự hợp tác mới bảo toàn được tính mệnh ? Họ có mấy điều thuận lợi :

a/ công dân Athènes không đông, có thể tụ họp đầy đủ tại công trường thành phố (Agora) để thảo luận và biểu quyết.

b/ họ đều tự chủ v́ họ không lệ thuộc nhau về kinh tế.

c/ họ c̣n truyền thống danh dự và đoàn kết của nền văn minh bộ tộc.

Nhưng nhiều cộng đồng khác trong lịch sử, tuy cũng có những điều kiện ấy, không sáng tạo như họ. Có lẽ cần một yếu tố khác, đặc thù của nền văn minh Hy Lạp thời ấy : đầu óc duy lư.

Nền văn minh ấy tồn tại khoảng một thế kỷ, thế kỷ của Périclès. Nó để lại cho nhân loại những kho tàng khổng lồ về văn học, nghệ thuật, khoa học và triết học. Trong mọi lănh vực, nó đă nêu nhiều câu hỏi hóc búa, tới nay người nghiên cứu thỉnh thoảng vẫn phải suy ngẫm.

Sắp bước vào thế kỷ thứ 21, nêu chuyện xa xưa ấy làm ǵ ? T́m lại chút ngây thơ của thuở hoang dại ấy để nh́n khủng hoảng chính trị ngày nay, đang lan tràn khắp nơi.

Từ ấy, môn triết học chính trị (philosophie politique) đă phát triển nhiều ở Tây Âu, đặc biệt trong thế kỷ 18 và 19, những thế kỷ sản sinh nền văn minh tư sản và chế độ dân chủ pháp quyền. Nó có hai vấn đề gốc. Lấy ǵ làm nền tảng cho sự chân chính của chính quyền ? Làm sao bảo đảm quyền lực được sử dụng đúng với nội dung chính trị của nó, thực sự là chính quyền ? (pouvoir politique)

 

1) Lấy ǵ làm nền tảng cho sự chân chính của chính quyền ?

Th́ cứ tổ chức bầu cử tự do, b́nh đẳng ! Dân chủ đảm bảo sự chân chính của quyền lực, biến nó thành chính quyền. Với tiêu chuẩn đơn giản ấy, quyền lực của Hitler hết sức chân chính. Nhân loại nên chuẩn bị thanh toán nhau trong rừng già. Không có ǵ ngăn cản loại quyền lực ấy trở lại tại Tây Âu nay mai. Chiến tranh chủng tộc ở cựu Yougoslavie cũng do ư dân đấy. Các nhà "lư luận" chính trị chủ trương quan điểm này, ít người dám đi tới cùng lôgíc ấy. Nhưng đă là chế độ dân chủ, làm sao có thể có bất cứ ǵ cao hơn ư dân thể hiện qua lá phiếu tự do và b́nh đẳng ? Thế mà phải có. Đó là Hiến Pháp. Hiến Pháp các nước tư bản thường là những văn kiện được viết có khi đă hơn hai trăm năm, lâu lâu mới dám sửa vài câu vài chữ, dính dáng ǵ tới người đời nay ? Tính thiêng liêng của Hiến Pháp không thể hiện tính dân chủ, trong nghĩa thông thường, của một chế độ. Nó thể hiện cái ǵ ? Nó thể hiện nền văn hoá của một dân tộc. Nó có nghĩa : văn hoá là nền tảng cuối cùng của chính trị. Hiến Pháp ghi những giá trị nhân bản được một cộng đồng người coi như nền tảng bất khả xâm phạm của nhân cách, không tùy thuộc ư muốn đương thời của đa số công dân, không thể sửa đổi tuỳ tiện. Nó khẳng định, con người mất nhân cách khi những giá trị ấy bị phủ nhận. Nó khẳng định, con người không chỉ là người của hôm nay, không chỉ trách nhiệm với người đương thời, mà c̣n là, c̣n trách nhiệm với, người xưa và người mai sau. Ư nghĩa sâu sắc của dân chủ pháp quyền ở đó. Nền tảng của nó là văn hoá. Chính quyền, dù do dân cử, không có quyền chà đạp những giá trị văn hoá của cộng đồng v́ những giá trị ấy không là của riêng của một thế hệ, thậm chí không phải của riêng của một dân tộc. Tính thiêng liêng của Hiến Pháp công nhận một thực tế : không ǵ ngăn cản xă hội trở lại thú tính, quay về rừng xanh. V́ vậy, nhà chính trị lỗi lạc không phải chính khách khéo giành, khéo giữ quyền lực, mà là người biết xây dựng, bảo vệ Hiến Pháp, biết xây dựng, bảo vệ nền văn hoá của một dân tộc.

2) Làm sao bảo đảm quyền lực được sử dụng đúng với nội dung chính trị của nó, thực sự là chính quyền ?

Bằng cách phân quyền, ngăn ngừa sự lạm quyền. Điều này dễ hiểu khi trách nhiệm và quyền lực được ghi cụ thể, phân minh trong luật. Ngoài trường hợp ấy, có lắm điều khó hiểu, thí dụ tính độc lập của Toà án tối cao. Hiến Pháp trên mọi luật pháp, mọi quyền lực. Ở Mỹ, chín vị của Toà án tối cao có quyền tối hậu khẳng định sự hiểu biết đúng đắn Hiến Pháp. Dân không bầu họ. Họ được chính quyền cử trọng trách ấy – tới chết. Lâu sau khi những người cử họ không c̣n được sự tín nhiệm của cử tri, họ vẫn giữ trách nhiệm. Thế nghĩa là ǵ ? Nghĩa là một chế độ dân chủ không thể chỉ dựa vào lá phiếu để bảo vệ ḿnh. Nó vẫn phải đánh cuộc vào sự sáng suốt, dũng cảm và công tâm của một số người để bảo vệ những giá trị nền tảng của nó. Trao cho những người ấy, trọn đời, quyền tối hậu quyết định thế nào là hợp hiến, đương nhiên nó tín nhiệm những cá nhân ấy, nhưng, cơ bản hơn, nó tin tưởng vào nền văn hoá dân tộc. Nó tin tưởng rằng những giá trị cơ bản của nó độc lập với chính kiến của từng cá nhân. Nó vẫn phải đánh cuộc vào văn hoá.

 

Một hiện tượng mới

Phân quyền là một biện pháp tổ chức để giới hạn khả năng lạm quyền. Phân quyền không có khả năng giới hạn sự bất lực của chính quyền. Hiện tượng này mới, ít nhất trong h́nh thái đặc biệt của nó trong những năm cuối của thế kỷ 20. Nó xuất hiện cả trong các nước xă hội chủ nghĩa hiện thực lẫn các nước tư bản, dẫn tới khủng hoảng chính trị. Khủng hoảng chính trị ấy đă làm chế độ xă hội chủ nghĩa hiện thực nhanh chóng tiêu vong. Nó đang làm chế độ tư bản lao đao. Sự bất lực của chính quyền, cuối thể kỷ 20, có hai trạng thái, thể hiện hai nhân tố h́nh thành chính quyền.

Quyền lực chính trị nẩy sinh qua sự hợp tác giữa người. Khi chính quyền không c̣n đại diện cho ư chí chung nhất của một dân tộc, đời sống chính trị tha hoá ; chính quyền, tuy không ai tích cực chống đối, lần lần bất lực, và cuối cùng phải tiêu vong. Điều đó đă xẩy ra ở các nước xă hội chủ nghĩa hiện thực. Nhưng đó không là h́nh thái duy nhất của sự bất lực của chính quyền.

Quyền lực chính trị nẩy sinh qua sự hợp tác giũa người để cùng hành động. Khi c̣n người bị tước đoạt khả năng hành động, khả năng tham gia thực thụ vào việc quyết định tương lai của ḿnh và của đồng loại, "hành động" chính trị mất ư nghĩa, đời sống chính trị tha hoá, và chính quyền lần lần bất lực. Điều này có thể xẩy ra, ngay trong các nước dân chủ nhất, khi nhà chính trị được dân tín nhiệm không có khả năng thực hiện nguyện vọng của dân, hoặc v́ đ̣n bẩy hành động không thuộc quyền sử dụng của họ, của dân, hoặc v́ kiến thức của họ (tiêu biểu cho kiến thức của cử tri) không đủ khả năng tạo con đường hành động cần thiết. Tóm lại, họ được bầu để thực hiện một hoài băo, nhưng chính họ và những người cử họ đều không có khả năng thực hiện hoài băo đó. Sự bất lực của chính quyền thể hiện trước hết sự bất lực về kiến thức của một cộng đồng người và, cuối cùng, sự bế tắc của một nền văn minh. Dường như điều đó đang xẩy ra ở các nước tư bản tiên tiến. Chưa bao giờ giới chính khách lại xuống giá nhanh chóng và dai dẳng như hiện nay. Không phải v́ vài vụ tham ô, lăng phí, cửa quyền. Về mặt này, có lẽ các nước tư bản tiên tiến khá hơn xưa nhiều. V́ họ là tấm gương bất lực phản ảnh bộ mặt bất lực của một xă hội, của một nền văn minh.

Như thế, chính quyền chân chính khi nó thể hiện hai đặc điểm : tính đại diện cho ư muốn tự do của con người, và hiệu lực. Một chính quyền có hiệu lực khi con người cử nó c̣n khả năng hành động, c̣n tự do. Một cộng đồng nô lệ có thể sản sinh bạo quyền (như trong các nhà tù), chưa bao giờ tạo ra chính quyền. Ngược lại, một chính quyền bất lực, dù do dân cử, không thể chân chính măi : nó có thể do dân, nó không thể thực sự v́ dân. Tính chính trị của chính quyền ở đó. Nó thể hiện sức sống, khả năng hành động, khả năng hiện thực của một nhân sinh quan.

 

Hai loại chính quyền, một lôgíc

Những cộng đồng người khác cộng đồng thú ở một điểm cơ bản : quyền lực trong cộng đồng người không chỉ dựa vào sức mạnh, mà phải dựa vào giá trị. Không có chế độ nào có thể tồn tại lâu dài khi chỉ dựa vào bạo lực. Trong lịch sử nhân loại, thời thịnh trị luôn luôn là thời đời sống chính trị ăn khớp với những giá trị văn hoá của thời đại. Ngược lại, khi bạo lực là nguồn gốc duy nhất của quyền lực, khi ấy có cơ đại loạn. Do đó, mọi chính quyền, dù được thành lập bằng bạo lực, đều phải tạo cho ḿnh một nền tảng giá trị phi bạo lực. Vấn đề là t́m ở đâu ? Chỉ có hai hướng, tôn giáo hay con người.

Trong hướng tôn giáo, một đấng siêu nhân làm nền tảng cho mọi giá trị ở đời. V́ nó siêu nhân, để hiện thực trong đời, nó cần môi giới, cần một loại người vừa là người vừa có quan hệ trực tiếp với nó. Nó cần đạo sĩ, linh mục, thánh hiền, v.v. Nguồn gốc của đạo đức ở ngoài nhân loại.

Trong hướng thứ hai, chính người trần mắt thịt làm nền tảng cho đạo đức, sáng tạo đạo đức. Trong hoàn cảnh nào nó thực hiện được chuyện ấy ? Đó là mâu thuẫn nan giải mà các nhà lư luận chính trị Hy Lạp đă phải đương đầu, mâu thuẫn giữa quan điểm duy lư của họ về con người và con người thực. Xác nhận chính trị là h́nh thái tổ chức quan hệ giữa người với người trong một cộng đồng, không mới lạ. Mọi người làm chính trị, dù không nói ra, cũng thừa biết. Khẳng định mục đích của nó là loại trừ bạo động trong quan hệ xă hội cũng không mới lạ, đó là tuyên ngôn của mọi chính khách, kể cả bạo chúa. Đ̣i hỏi nó phải thuần lư, đó là đặc điểm của triết gia Hy Lạp. Những nền văn hoá lân cận Hy Lạp cổ không có quan điểm ấy về con người, về xă hội, do đó thể chế chính trị của chúng đều dựa vào tôn giáo. Bước vào thực tế, triết gia duy lư Hy Lạp đụng ngay sự thực phổ biến : con người b́nh thường lo cho thân ḿnh trước, đeo đuổi quyền lợi riêng, sẵn sàng chà đạp người khác để thực hiện nguyện vọng của ḿnh. Từ mâu thuẫn ấy nẩy ra hai thái độ về chính trị. Thái độ duy tâm của Platon, dẫn tới chủ trương nên trao quyền lực cho hiền nhân (sages) v́ chỉ họ mới có đủ đạo đức và kiến thức để phân biệt đúng sai, phải trái. Thái độ thứ hai, của Aristote, có thể gọi là "thực tiễn" (pragmatisme). Aristote cho rằng chủ trương của Platon không thực tế. Ông chủ trương nên xuất phát từ con người hiện thực, với tất cả những giới hạn đạo đức và tri thức của nó, rồi t́m cách xây dựng lần lần chế độ chính trị tốt nhất có thể xây dựng được, mỗi lúc. Hai thái độ này, thực chất, chung một nhân sinh quan, chung một phương pháp suy luận. Chúng đều lấy người làm mục tiêu của chính trị. Tính nhân bản ở đó. Nhưng quan điểm ấy cũng có mặt siêu nhân : chỉ hiền nhân (một loại người có trí tuệ đặc biệt) mới đạt được kiến thức chân chính. Mâu thuẫn ấy xuất phát từ phương pháp suy luận của họ. Họ tin rằng giá trị có thực, và tồn tại độc lập với tŕnh độ hiểu biết của con người, như 2+2=4. Như thế, trong quan hệ hiện thực giữa người với người, cần phân biệt Đúng, Sai, Phải, Trái, Sự thật, Sai lầm... v́ những quan hệ ấy là h́nh ảnh ít nhiều méo mó của sự thật. Đó là nhiệm vụ của hiền nhân, những người có đủ kiến thức để t́m sự thật, và có đủ khôn khéo để hướng dẫn con người rời cơi u mê. Họ suy luận theo lôgíc h́nh thức. Đúng hơn, họ lẫn lộn kiến thức khoa học với giá trị nhân bản, và do đó, muốn giải quyết những vấn đề thuộc phạm trù giá trị nhân bản bằng phương pháp khoa học, bằng lôgíc h́nh thức. Những mâu thuẫn họ nêu vẫn c̣n là những mâu thuẫn của thời đại này, đỉnh cao của lôgíc h́nh thức. Chúng vẫn khiến các nhà lư luận chính tri nhức đầu.

20 năm qua, nhiều nhà lư luận ở Tây Âu đă nhanh nhẩu cáo tử thời đại ư thức hệ. Có người c̣n hiên ngang xoá bỏ Lịch Sử. Đối với họ, loài người đă bước vào thời đại Khoa học. Những hệ tư tưởng đều phá sản. Duy nhất đáng tin là Khoa học, đặc biệt khoa học kinh tế. Lá bài chủ yếu của chính khách, trong nhiều năm qua, là lá bài năng lực chuyên môn (compétence), nhất là kinh tế. Những quân sư quyết định của chính quyền là những bậc thầy kinh tế, những người có đủ kiến thức để hiểu những "quy luật" kinh tế thị trường. Kiến thức ấy hao hao giống lư trí của các vị hiền nhân Hy Lạp. Nó nằm ngoài khả năng hiểu biết của người thường. Nếu đúng vậy, có lẽ thường dân sẵn sàng ngoan ngoăn nghe theo các vị hiền nhân hiện đại để an hưởng hoà b́nh, hạnh phúc. Tiếc thay, kiến thức hùng hổ kia đă và đang dẫn tới sự khủng hoảng, đào thải con người ra ngoài ṿng xă hội, tới mức ở một nước như Pháp hôm nay, nhiều người đă báo động : cứ đà này, xă hội sẽ tan nát. Những bậc thầy kinh tế thay nhau giảng bài, thay nhau cầm quyền, thay nhau bất lực. Khi chính quyền bất lực, quyền lực mất tính chất chính trị, người dân sa vào cảnh xé lẻ, cô đơn, bất lực, đời sống chính trị lần lần tiêu vong. Đó là một đặc điểm hiện nay của các xă hội tư bản phát triển. Điều này không dễ hiểu như ta tưởng. Khó khăn vật chất, sự kém cỏi về kiến thức không tất yếu dẫn tới sự thờ ơ đối với chính trị. Trong chiến tranh, hoàn cảnh ấy khủng khiếp hơn nhiều. Nhưng khi con người biết v́ sao nó chiến đấu, nó có khả năng vượt khó khăn để chiến thắng. V́ nó c̣n có khả năng hành động, quyết định tương lai của chính nó và đồng loại, nó c̣n là con vật chính trị. Nó thờ ơ với chính trị khi nó chấp nhận nó mất khả năng hành động, khi nó chấp nhận sự bất lực. Nó chấp nhận sự bất lực khi nó mất niềm tin vào những giá trị nhân bản của cộng đồng, của chính nó. Sự tha hoá của chính trị thể hiện sự suy thoái của văn hoá. Ngược lại, sự suy thoái của văn hoá mở đường cho sự suy vong của chính trị. V́, trong chính trị, không có quyền lực suông (neutre), chỉ có chính quyền, ngụy quyền, cường quyền, bạo quyền... Người là một con vật chính trị v́ nó là một con vật văn hoá. Khi những chuyên gia khoa học, kỹ thuật, kinh tế, v.v. và v.v., độc quyền chiếm lĩnh sân khấu dư luận, khi hàng hoá đè bẹp, thắt họng văn hoá, văn hoá suy nhược và chính trị tiêu vong.

Điều bất ngờ là hai quan điểm có vẻ xung khắc (tôn giáo và khoa học) đă dẫn tới những hậu quả tương đương. Có thể hiểu. Niềm tin tôn giáo và niềm tin khoa học chỉ xung khắc ở thế giới quan, không nhất thiết xung khắc ở nhân sinh quan. Đối với tôn giáo, sự thật của vũ trụ nằm trong ḷng thượng đế. Đối với khoa học, nó nằm ngay trong vũ trụ, độc lập với tư duy của con người. Nhưng đối với cả hai, sự thật của con người, những giá trị nhân bản, đều có thể độc lập với người. Về mặt này, hai quan điểm trên giống nhau. Cả hai đều đồng nhất kiến thức với giá trị và cơ sở chung của chúng là lôgíc h́nh thức : Sự thật là Sự thật, "A chính là A".

 

Những lớp phù sa của nhân cách

Thế kỷ 20 đă táng cho nhân loại một bài học xương máu. Đức, Ư, Nhật, đều là những dân tộc có truyền thống văn hoá lớn và tương đối lâu đời. Tuy vậy, họ đă rơi vào chủ nghĩa Phátxít. Nền văn hoá Trung quốc, vĩ đại biết bao, không ngăn cản họ rơi vào chủ nghĩa Mao. Sinh mệnh văn hoá thật mong manh, mọi giá trị nhân bản đều mong manh. Dễ hiểu. Ngay một giá trị "tự nhiên" như t́nh yêu cũng vậy. Cứ phải thề đi thề lại với nhau măi, chưa tắt thở, c̣n phải thề. Thủy chung là một giá trị nhân bản. Như mọi giá trị nhân bản, nó có khả năng tiêu vong bất cứ lúc nào. Do đó, thề bao nhiêu cũng không đủ. Khôn hồn, chớ thề thốt.

Những giá trị nhân bản từ đâu ra, tại sao mong manh thế ?

Con người phát triển xuyên qua ba quan hệ cơ bản, quan hệ với thiên nhiên (vật chất phi sinh tính), quan hệ với sinh vật khác, trong đó có người với tư cách thú, và quan hệ với người trong tư cách người. Qua ba quan hệ ấy, con người đeo đuổi ba mục đích, tồn tại (être), sống (vivre), làm người (humainement). Trước khi được làm người, phải được sống. Trước khi được sống phải có thực. Có thực một cách sinh động và có nhân cách, đó là hoài băo muôn thuở của con người.

Sự có mặt của ta trong vũ trụ, ngẫu nhiên và tạm thời, ngày nay khá nhiều người đă biết. Tồn tại là ảo vọng không thể đạt được. Äo vọng đó là nguồn gốc của tôn giáo. Trong quan hệ với thiên nhiên, con người ngày càng bớt tin vào sự vĩnh cửu. Nó đă hiểu, ngay quả đất này cũng sẽ tiêu vong. Rời bỏ thế giới quan tôn giáo, nó làm chủ các quy luật vận động của vật chất, vận dụng được chúng để phục vụ cuộc sống của con người. Kiến thức khoa học là giá trị nhân bản trong quan hệ giữa người với người để cùng làm chủ thiên nhiên. Một thí dụ điển h́nh hôm nay : bảo vệ môi sinh.

Để sống, phải ăn, phải sinh đẻ. Để sống, con người không những phải khai thác và bảo vệ thiên nhiên, các loài sinh vật khác, nó c̣n phải tranh giành miếng ăn, con đực, con cái với nhau. Bản năng sinh tồn, những năng khiếu nó tạo ra, là giá trị nhân bản trong quan hệ giữa người với người, trong tư cách thú. Thí dụ, con người biết ăn thịt gà, thịt chó, thịt heo, và biết không nên ăn thịt người, không nên giết người.

Người có khả năng yêu, ghét, "thấy" phải, trái, duyên ngầm, duyên nổi, vô duyên, thích cầm, kỳ, thi, hoạ, bóng đá, bóng bàn... và ... tán gẫu. Những giá trị ấy không liên quan tới tính vật chất, tính sinh học của con người. Đó là những giá trị chỉ h́nh thành trong quan hệ giữa người với người, những giá trị thuần nhân tính, đó là văn hoá. Văn hoá là giá trị nhân bản trong quan hệ giữa người với người, trong tính cách người. Những nỗ lực t́m hiểu, bảo vệ di tích lịch sử của nhân loại là một thí dụ.

Một đặc điểm của con người là 3 hệ giá trị ấy thống nhất trong tư duy bằng ngôn ngữ của con người. V́ sao ?

Trong những tác phẩm cuối đời, Trần Đức Thảo nêu một giả thuyết đáng chú ư. Quá tŕnh h́nh thành bộ óc (vật chất) của con người cũng là quá tŕnh tái tạo, xuyên qua kinh nghiệm và giáo dục, các tầng lớp giá trị của loài người, từ thời nguyên thủy tới ngày nay. Nếu đúng vậy, con người phải được học làm người mới thành người. Trước nhất, nó phải học làm một con vật biết đứng, biết đi, biết liên kết với người thân... Trong phạm vi ấy, nó như mọi con thú, nó học phát triển bản năng sống đàn. Nhưng đồng thời nó phải học kỹ năng của con người (sử dụng những phương tiện người xưa để lại), phải học tư duy. Trong quá tŕnh ấy, nó tái tạo ngôn ngữ, kiến thức, và những giá trị thuần nhân tính của người xưa. Trong lănh vực cuối này, nó tái tạo trong nó những giá trị nhân bản đă h́nh thành qua lịch sử : bộ lạc, bộ tộc, làng xóm, giai cấp, dân tộc, nhân loại, v.v. Những lớp phù sa ấy của nhân cách tạo dựng con người hôm nay. Học làm người, nó gánh cả lịch sử dân tộc và nhân loại để trở thành một con vật văn hoá. Sự học hỏi ấy luôn luôn, và chỉ có thể, thực hiện trong ḷng một cộng đồng người. Con người chỉ có thể học làm con vật văn hoá, học làm người, v́ nó là một con vật chính trị. Nhưng nó đă là một con vật chính trị th́ nó bức thiết đ̣i hỏi văn hoá.

Trong Nền tảng sinh học của tư duy[1], G. E. Eldelman dựa vào sinh học để t́m hiểu khả năng tư duy của con người. Ông đi tới những giả thuyết tương đương. Con người, sản phẩm của quá tŕnh tuyển lựa tự nhiên các giống (sélection naturelle des espèces), là loài sinh vật có khả năng khái niệm hoá (capacité de conceptualisation). Khả năng ấy, tuy đă được quá tŕnh tuyển lựa tự nhiên ghi trong gien, chỉ h́nh thành xuyên qua học hỏi (kinh nghiệm và giáo dục). Nó hiện thực trong khối óc của con người ở một từng lớp ư thức cấp thấp (conscience primaire, répertoire [neuronal] primaire). Nhưng con người c̣n có khả năng ư thức cấp cao, khả năng tư duy trừu tượng (conscience supérieure, répertoire secondaire). Khả năng ấy chỉ h́nh thành qua quan hệ xă hội, qua ngôn ngữ, nó không tuân theo quy luật sinh học. Con người thoát thai từ sự cấu kết của hai nền tảng giá trị, sinh lư tính và nhân tính. H́nh như tính đặc thù của sự kết hợp ấy ở chỗ con người chỉ ư thức những giá trị sinh lư tính xuyên qua những giá trị nhân tính. "Curieusement, nous autres humains, avec notre conscience d'ordre supérieure, nous ne parvenons pas à voir le monde à travers notre seule conscience primaire. Les créatures qui ne possèdent qu'une conscience primaire se forment des images mentales, mais n'ont pas la capacité de les considérer sous l'angle d'un moi socialement constitué. A l'inverse, les êtres qui possèdent un tel moi du fait de leur conscience supérieure en ont besoin pour relier chaque image mentale à la suivante afin d'apprécier les mécanismes de la consciences primaire[2] !"

Hai giả thuyết trên nhất quán, ít nhất ở hai điểm :

1) Tính lịch sử của nhân tính. Con người cụ thể là toàn bộ lịch sử cá nhân của nó. Lịch sử cá nhân đó tùy thuộc, một cách hữu cơ, lịch sử của cộng đồng ngôn ngữ của nó. Có nghĩa : con người chỉ thành người v́ nó có gốc. Gốc ấy không ở trong thiên nhiên hay bản năng sinh tồn. Nó ở trong một nền văn hoá.

2) Nhân tính của con người chỉ là một khả năng. Tuy được ghi trong gien của nhân loại, khả năng ấy chỉ hiện thực qua quan hệ xă hội, qua văn hoá. Tóm lại, không được học làm người sẽ trở thành thú.

Nếu những giả thuyết này đúng, chúng tạo cơ sở cho ta t́m hiểu thể tổng hợp thống nhất của con người trong ba tính chất của nó, vật chất, sinh vật, người.

Chúng giải thích khả năng phi nhân hoá quan hệ xă hội, phi nhân hoá con người, bất cứ lúc nào, ở bất cứ đâu. Chúng khiến ta hiểu v́ sao, trong thời đại loạn, tôn giáo có thể biến thành bức trường thành bảo vệ nhân cách : nó đặt những giá trị nhân bản, do nhân loại sáng tạo qua lịch sử h́nh thành nhân cách, cao hơn mọi người, mọi quyền lực đương thời. Nó là nhân loại tự bảo vệ, bảo vệ nhân tính của ḿnh, một cách phi khoa học, thậm chí phi nhân đạo, đối với những lực lượng phi nhân. Như Marx đă viết, nó vừa là thuốc phiện, vừa là đ̣i hỏi nhân cách của dân đen. V́ thế, nếu tôn giáo chưa hề giúp tư duy khoa học phát triển, nó đă từng, và c̣n có khả năng, trong những điều kiện nhất định, ḱm hăm quá tŕnh phi nhân hoá xă hội. Thí dụ : vai tṛ của hầu hết các tôn giáo dưới chế độ xă hội chủ nghĩa hiện thực.

Nếu những giả thuyết này đúng, quan điểm về chính trị của người Hy Lạp cổ thật vĩ đại. Con người sơ sinh là một con thú có khả năng sinh lư để tư duy. Nhưng nó chỉ trở thành người xuyên qua quan hệ xă hội. Chính những quan hệ ấy khiến nó thực sự đạt khả năng ngôn ngữ, khả năng tư duy, khả năng khoa học, khả năng đạo đức. Tóm lại, khả năng văn hoá, khả năng chung sống trên cơ sở một số giá trị nhân bản, biến nó thành một con vật chính trị. Ngược lại, kích thước chính trị của nó càng rộng, nó càng có khả năng phát triển văn hoá, kiến thức của nó và của đồng loại, nó càng có khả năng làm người một cách toàn diện. Nội dung cơ bản nhất của cuộc cách mạng tư tưởng của người Hy Lạp cổ ở đó. Nó tạo nền tảng nhân bản cho những khái niệm như Chính trị, Tự do, Dân chủ... Nó cũng bế tắc ở đó. Con người là thể thống nhất của vật chất, sinh vật và văn hoá. Thể thống nhất ấy không thể hiểu được với "nguyên tắc đồng nhất" (principe d'identité) của lôgíc h́nh thức. V́ con người là một vật thể và không là vật thể, là sinh vật và là phi sinh vật, là người và là phi nhân. Những giá trị nhân bản không thể hiểu được bằng khoa học cổ điển dựa trên lôgíc h́nh thức, cũng không thể hiểu được bằng quy luật tuyển lựa tự nhiên của Darwin. Đă tới lúc phải t́m một tư duy lôgíc khác, vừa đảm bảo tính hữu hiệu của kiến thức khoa học, tính thuận lợi cho cuộc tồn sinh của cả nhân loại, và nhân cách của từng người ? Đó có thể là nhiệm vụ cao cả của nhà văn hoá, nhà chính trị. Đối với người thích triết học, có một điều đáng chú ư. Bất cứ lư thuyết vật lư nào cũng có thể, và phải, diễn tả được bằng phương tŕnh toán học, bằng lôgíc h́nh thức. Tại sao lư thuyết của Darwin, được nhiều nhà khoa học rất sành vật lư và toán dùng làm cơ sở lư luận của họ, không thể diễn tả được bằng phương tŕnh toán học ? Phải chăng v́ nó thuộc một loại lôgíc khác ? Tại sao Marx và Engels đă đánh giá Darwin là nhà bác học biện chứng ? Nhưng không hề nói lư thuyết của ông biện chứng ở chỗ nào ?

Việt Nam hiện thực

Bước vào nước "bốn ngh́n năm văn hiến" này, có người sửng sốt. Không thể sống, nói chuyện với nhau và hành động một cách b́nh thường. Ngược lại, chỉ cần đôla, mua ǵ cũng có, làm ǵ cũng được, đặc biệt chuyện – trên nguyên tắc – phi pháp. Dường như ở đây nội dung đầu tiên của quan hệ xă hội là "tiền đâu". Dĩ nhiên, họ mới thấy một khía cạnh của xă hội Việt Nam. Nhưng sự sửng sốt của họ đáng chú ư. Khía cạnh ấy đă phổ cập.

Trong thế kỷ 20, đă có lúc đạo đức của người Việt được tuyên dương, đến mức Sartre đă coi Việt Nam là lương tâm của thời đại. Đă có lúc người ta thán phục ư thức và tŕnh độ tổ chức của người Việt, trí tuệ của nó trong nhiều lănh vực, quân sự, ngoại giao, tuyên truyền... Hôm nay, cái ǵ khiến nó rẻ tiền như vậy, không chỉ trong lănh vực kinh tế ?

Quá tŕnh nào đă dẫn tới t́nh trạng này là đối tượng nghiên cứu cấp bách của sử gia. Ở đây, ta thử t́m hiểu vài khía cạnh hiện thực của xă hội Việt Nam đương đại.

Có mấy điều nổi bật, trong cả hai thời kỳ, xă hội chủ nghĩa hiện thực trước kia và tư bản rừng hôm nay.

1) Không có đời sống chính trị.

2) Đời sống văn hoá thoi thóp, đặc biệt trong những lănh vực liên hệ tới ngôn ngữ (thơ, văn, triết, phê b́nh, lư luận, báo chí, xuất bản...)

3) Hệ thống giáo dục ră rời, lem nhem

4) Vô luật lệ, có khi vô chính phủ. Dường như không có Nhà nước, phép bộ trưởng thua lệ bí thư.

5) Con người xé lẻ, cô đơn, nghi kỵ, bất lực.

Thật bất ngờ đối với một dân tộc đă từng tiến hành thắng lợi một cuộc cách mạng giải phóng dân tộc vĩ đại như Việt Nam. Nhưng, có thể, quá tŕnh đấu tranh cách mạng ấy đă tạo nền móng cho loại "chế độ" này.

Trước hết, nó tạo nền tảng cho một chính quyền thực thụ. Độc lập dân tộc là một giá trị cổ truyền của người Việt, đă ghi thành văn bản : "Nam quốc sơn hà, Nam đế cư". Chính quyền cách mạng thể hiện giá trị văn hoá đó trong thời chiến, đặc biệt trong giai đoạn chống thực dân Pháp, và trong giai đoạn chống đế quốc Mỹ trước khi Mỹ tiến hành chiến lược Việt Nam hoá chiến tranh, Thay mầu da của xác chết. Mặc dù tất cả những hành vi ngang ngược của nó (cải cách ruộng đất, Nhân văn Giai phẩm, độc quyền, chuyên chế, v.v.), với ngọn cờ độc lập dân tộc, nó đă thu hút đủ nhân tâm để tồn tại và lớn mạnh suốt mấy chục năm, đương đầu với những lực lượng khổng lồ, có lúc ngă, không bao giờ gục. Điều đó, nhiều người không hiểu nổi khi gặp người Việt đă từng ủng hộ kháng chiến. Mặc dù giấc mộng tương lai của họ đă tan nát, mặc dù họ biết họ đă bị lừa về nhiều mặt, họ không phủ nhận sự dấn thân của họ cho cuộc cách mạng đó. Điều đó không có nghĩa người chống cách mạng thuở đó không có tinh thần độc lập dân tộc. Nó có nghĩa, tinh thần ấy, qua tuyên truyền và hành động có tổ chức của họ không thu phục nổi nhân tâm để tạo một chính quyền đủ sức chiến đấu và chiến thắng. Sự sụp đổ nhanh chóng, toàn bộ, dứt điểm, của Việt Nam Cộng Hoà, chỉ hai năm sau khi Mỹ rút quân, không ngẫu nhiên. Ngay hôm nay, sau khi chủ nghĩa xă hội ở Tây Âu và ở Việt Nam phá sản, có mấy ai coi quyền lực của các ông Thiệu, Kỳ như tiêu biểu cho ư chí độc lập dân tộc của người Việt Nam ?

Nhưng đồng thời tính chất man rợ của chiến tranh thực dân và đế quốc, độ ràng buộc của nó đối với sinh hoạt xă hội, và tính phong kiến trung cổ của xă hội Việt Nam, đă tạo điều kiện h́nh thành một thứ quyền lực khác, tập trung ở bộ máy tổ chức bí mật của đảng cộng sản Việt Nam.

Sau chiến tranh, Việt Nam độc lập, thống nhất. Nền tảng giá trị cơ bản của chính quyền cách mạng không c̣n nữa. Tự nó, độc lập không đủ để mang lại tính chân chính của chính quyền trong thời b́nh. Có người có thể sống nhờ quá khứ, không mấy ai sống cho quá khứ, v́ sống là vươn tới tương lai. Hào quang và truyền thống cách mạng kia chỉ có thể làm bàn đạp để xây dựng những giá trị mới của thời b́nh, làm nền tảng cho một h́nh thái chính quyền mới. Nhưng lúc đó chính là lúc guồng máy tổ chức bí mật của đảng cộng sản vơ vét hết quyền lực. Nó dựa vào bạo lực của chiến tranh để nắm và giữ quyền lực trong thời b́nh. Mục đích của chiến tranh đă hoàn thành, quyền lực của nó hết nền tảng giá trị, chỉ c̣n là quyền lực của sức mạnh suông. Với bản chất ấy, nó không là một h́nh thái của chính quyền.

V́ loại quyền lực ấy không là một h́nh thái của chính quyền, để tồn tại, nó phải tiêu diệt đời sống chính trị trong xă hội. Điều đó không có nghĩa là ở Việt Nam ngày nay không có tranh giành quyền lực. Người ta vẫn tranh giành quyền lực với nhau, vẫn làm "chính" trị, như muôn thuở, từ thời bộ lạc nguyên thủy. Nhưng người ta không làm chính trị trên cơ sở những giá trị văn hoá của người Việt, người ta chỉ tranh giành quyền lực với nhau trên cơ sở sức mạnh của phe cánh. Do đó, người ta phải tiêu diệt đời sống chính trị công khai trong xă hội, phải làm "chính" trị trong bóng tối. Điều nguy hại nhất của "chế độ" hiện hữu ở Việt Nam không ở tính chuyên chế của nó, mà ở tính phi chính trị của nó. Hai tính chất ấy cuối cùng gắn với nhau, tuy có lúc chuyên chế mở đường cho sự tiệu vong của chính trị, có lúc ngược lại.

Con người là một con vật chính trị chính v́ nó là một con vật văn hoá. Muốn tiêu diệt đời sống chính trị, phải tiêu diệt văn hoá. Người ta có thể t́m cách tiêu diệt văn hoá qua cách tiêu diệt điều kiện h́nh thành, tồn tại, và vận động của nó.

1) Tiêu diệt hoặc giới hạn không gian công cộng (espace public, espace civil) của con người. Đương nhiên, phải hiểu không gian công cộng trong nghĩa không gian xă hội trong đó con người có thể nói chuyện với nhau một cách chân thật, công khai về bất cứ vấn đề ǵ liên quan tới nó và đồng loại. Trong không gian công cộng, có toàn bộ các phương tiện thông tin của xă hội, có những quyền tự do hội họp, thảo luận công khai, thành lập đảng, tổ chức dân sự, v.v.

2) Tiêu diệt hoặc giới hạn bản thân ngôn ngữ :

– trong kích thước lịch sử của nó, v́ nó truyền lại cho người đời nay những giá trị do người đời xưa xây dựng. Thí dụ : t́m cách xoá bỏ, xuyên tạc quá khứ, thủ tiêu, viết lại lịch sử, áp đặt một cách hiểu độc đoán về lịch sử, về văn học, giới hạn quyền và khả năng tiếp cận tác phẩm văn học của dân tộc, của nhân loại, v.v.

– trong từ ngữ. Thí dụ : loại trừ, cấm đoán một số từ ngữ khỏi tiếng Việt, như "đa nguyên" chẳng hạn.

– trong chức năng thông tin của nó. Thí dụ : ép con người phải ăn nói, viết lách quanh co, chặt đứt mối liên hệ nhân tính b́nh thường giữa người với người, khiến nó phải đoán ṃ t́nh ư của nhau qua những kư hiệu lờ mờ, thú tính.

– trong khả năng tạo giá trị, tạo hoài băo tương lai, tạo nền tảng cho một chính quyền thực thụ. Tiêu biểu : sức ép, sự đàn áp nhà văn nói riêng, những người hoạt động văn hoá đích thực, nói chung.

3) Tàn phá hay giới hạn nền giáo dục cổ truyền qua gia đ́nh, làng xóm. Những tổ chức nhi đồng nhồi sọ trẻ con nhắm hủy diệt quan hệ gia đ́nh truyền thống, chính v́ nó là cơ sở h́nh thành nhân cách của con người trong một nền văn hoá.

4) Giới hạn, hạ thấp nền giáo dục xă hội, ít nhất trong lănh vực văn học, nghệ thuật.

V́ quyền lực ấy không có tính chất chính trị, để tồn tại, nó đ̣i hỏi t́nh trạng vô luật lệ, vô chính phủ, vô nhà nước. Chỉ trong hoàn cảnh ấy quyền lực xă hội mới giới hạn được trong phạm vi nhỏ của phe đảng. Luật lệ, chính phủ, nhà nước, khi chúng không là vỏ rỗng, cây kiểng, đều là những h́nh thái quan hệ công khai giữa người với người, đều có tính chất chính trị, đều đ̣i hỏi một nền tảng văn hoá. Tính chất đặc thù của "chế độ" hiện hành ở Việt Nam không phải, như ta tưởng, ở một nhà nước độc tài dưới sự điều khiển độc đoán của một đảng, một nhóm, một cá nhân. Ngược lại, nó ở chỗ : không có nhà nước thực thụ, dù là đảng trị. Phải thế mới có chuyện phép nước, thậm chí phép "đảng", thua lệ bí thư làng.

Một chế độ như thế có thể tồn tại được chăng ? Dù sao con người chỉ có thể tồn tại trong ḷng một xă hội. Đă sống chung với nhau, nó tức khắc biến thành một con vật văn hoá, một con vật chính trị. Trừ khi... bắt được nó sống với nhau một cách cô lập. Điều đó có thể thực hiện được phần nào khi khủng bố phối hợp với chia rẽ và cấm đoán thông tin, tranh luận công khai, khiến con người nghi kỵ nhau, xiên xỏ nhau, hại nhau trong bóng tối, tự cô lập ḿnh. Đặc biệt trong lănh vực văn học, nghệ thuật. Có nguời, về thăm Việt Nam, phát hiện một hiện tượng đau buồn : sự chia rẽ, nghi kỵ giữa những người làm văn học, nghệ thuật. Họ có thể có những suy nghĩ, t́nh cảm, thái độ trùng hợp với nhau, nhưng họ không chơi được với nhau một cách rộng mở. Họ tụ thành những ḥn đảo nhỏ riêng lẻ. Sự gắn bó, tin cậy giữa họ, những người làm văn hoá, không dựa trên lời nói và hành động công khai của người khác. Nó dựa vào những quan hệ bè bạn, làng xóm, địa phương... và... tin đồn. Đó là những giá trị nhân bản của thời bộ tộc, rất quư báu nhưng không đủ để làm nền tảng giá trị cho một dân tộc, một nước, một chính quyền quốc gia. Sự dũng cảm cá nhân, phe nhóm, không có kích thước dân tộc. Trong dũng cảm cá nhân, ta chỉ trách nhiệm lời nói và hành động của ta. Khi ta chia xẻ trách nhiệm về lời nói và hành động của người khác, ta khẳng định kích thước xă hội của ta, ta khẳng định ta là một con vật văn hoá, một con vật chính trị, một con người. Dương Thu Hương bị bỏ tù, Hoàng Minh Chính kêu oan, v.v. ai là người Việt công khai lên tiếng bảo vệ ? (Viết câu này, tôi xin chân t́nh với độc giả. Nếu tôi phải sống ở Việt Nam, chưa chắc tôi dám viết, dám làm điều ấy. Chỉ lâm sự mới thực sự biết được, giữa lương tri và bản năng sinh tồn, hoặc lư do chính đáng nào khác, cái ǵ, đối với ta, có giá trị hơn).

Có lẽ "thành công" lớn nhất, nguy hiểm nhất cho dân tộc Việt Nam, của guồng máy bí mật của đảng cộng sản Việt Nam ở điểm này : tàn phá, thắt họng văn hoá, xé lẻ xă hội, cô lập con người, đặc biệt người làm văn hoá, và nhờ đó giới hạn được khả năng h́nh thành một không gian công cộng đích thực, một chính quyền, một nhà nước, và ngay cả một cái đảng cộng sản ra hồn đảng, ra hồn cộng sản.

Điều đó chỉ có thể thực hiện và duy tŕ trong một nước hoàn toàn đóng cũi, đối với thế giới bên ngoài, và trong nội bộ xă hội. Tiếp cận với quốc tế, con người tiếp cận những giá trị nhân bản của thời đại. Riêng trong nội bộ xă hội, muốn đóng cũi con người phải kiểm soát, kiềm chế, phá tan toàn bộ quan hệ xă hội, kể cả quan hệ lao động. Đó là nguyên nhân cơ bản nhất khiến kinh tế xă hội chủ nghĩa hiện thực sụp đổ. Guồng máy đảng cộng sản không mácxít ở điểm ấy. Con người muốn sống phải ăn, muốn ăn phải lao động, muốn lao động hữu hiệu phải hợp tác hành động và, đă hợp tác hành động, sẽ tái tạo và sáng tạo giá trị văn hoá, sẽ sáng tạo không gian công cộng và những h́nh thái chính trị của quyền lực. Không thể lao động hữu hiệu trong hoàn cảnh phi hợp tác, xé lẻ, cô đơn, nghi kỵ nhau. Chính khách tư bản thông minh hơn lănh tụ cộng sản hiện thực ở điểm này. Trong khi chế độ xă hội chủ nghĩa hiện thực nỗ lực xé lẻ, cô lập công nhân, người lao động, tiêu diệt sự đoàn kết giữa họ, biến công đoàn thành công cụ thống trị, chế độ tư bản có lúc sợ hăi trước sự suy sụp ảnh hưởng của công đoàn. Nó hiểu, không thể tổ chức sản xuất hữu hiệu một bầy thú. Đó là ư nghĩa văn hoá của quan điểm : phát triển kinh tế gắn bó với phát triển dân chủ. Nhưng ta hiểu, mục đích hiện thực của guồng máy đảng cộng sản không là phát triển kinh tế, mà là ôm quyền lực để hưởng thụ, vơ vét, bất kể với giá nào, bất kể đồng loại. Tính phi kinh tế của quyền lực ấy ăn khớp với tính phi chính trị của nó. Một lần nữa, Marx có lư.

Những hiện tượng trên dễ hiểu trong khuôn khổ chế độ toàn trị. Nó cũng không khó hiểu trong khuôn khổ chế độ hiện tại ở Việt Nam. Việt Nam đă đi vào kinh tế thị trường dưới dạng kinh tế tư bản rừng. Thời tích lũy ban đầu của nền kinh tế tư bản khốc liệt, phi nhân như thế nào, chỉ liếc qua thời buôn bán nô lệ, khai thác thuộc địa, thời khai thác dân bản xứ của các nước tư bản tây âu trong các thế kỷ 18, 19 cũng đủ thấy. Ngay ngày nay, lâu lâu mở đài truyền h́nh coi cũng đủ khiếp. Cách thống trị của guồng máy đảng cộng sản Việt Nam hiện nay rất phù hợp với giai đoạn này của kinh tế tư bản. Trước mắt, nó có điều thuận lợi cho tư bản quốc tế và tư bản đỏ bản xứ : thả cửa khai thác tài nguyên và sức lao động. Nó cũng có mặt thuận lợi cho chính người dân, bắt đầu được tự do làm ăn và, do đó, trong một thời gian ngắn, dễ thở hơn trước. Nhưng lâu dài, nó là một sự cản trở. Không thể làm kinh tế hữu hiệu trong sự hỗn loạn, dù không vũ trang. Hoạt động kinh tế càng mở rộng, càng đ̣i hỏi một nhà nước thực thụ, có luật lệ rơ ràng, bất kể tính chất của nhà nước ấy như thế nào, v́ hoạt động kinh tế, tự nó, sẽ tạo một loại không gian công cộng, tạo điều kiện h́nh thành những liên hệ xă hội giữa những người cùng thân phận, và tạo những giá trị tương xứng. Những cuộc đ́nh công mới đây ở Việt Nam thể hiện điều ấy.

Trước mắt, cách thống trị của guồng máy kia chỉ mâu thuẫn với hoài băo của những người, trong đó có không thiếu người cộng sản, muốn mau chóng xây dựng cho Việt Nam một nhà nước pháp quyền, một chính quyền dựa vào những giá trị văn hoá xa xưa và mới đây của người Việt, của nhân loại. Rất có thể, chính đông đảo người cộng sản c̣n sống sót, hiện nay đang bất lực, là trở ngại lớn nhất đối với khuynh hướng phát triển tự nhiên (sinh lư tính) của guồng máy kia : buôn bán quyền lực, rồi dùng đôla mua chuộc, củng cố quyền lực. Khuynh hướng ấy, tất nhiên, đ̣i hỏi tiêu diệt văn hoá. V́, về thực chất, trong lănh vực chính trị, "chế độ" tư bản rừng chỉ khác "chế độ" xă hội chủ nghĩa hiện thực ở một điểm : lần lần thay thế, một phần, bạo lực của súng đạn, lao tù bằng bạo lực của đôla. Khi nó có điều kiện phát huy triệt để lôgíc của nó, nó cũng tạo ra một khối lượng khổng lồ người xé lẻ, cô đơn, bất lực, sẵn sàng quay về thú tính hay lao ḿnh theo những hệ tư tưởng cực đoan. Hiện nay, phương pháp thực hiện điều ấy có mấy điều nổi bật :

1) Buông trôi hệ thống giáo dục quốc gia.

2) Một mặt thắt họng người làm văn hoá, mặt khác thả giàn cho các "văn hoá" phẩm đại chúng tràn ngập, độc chiếm thị trường.

Rất có thể, ngày nào đó, nó chỉ dựa vào đôla cũng kiềm chế được văn học Việt Nam. Ngày đó, nước ta trở thành một địa phương lạc hậu của nền "văn hoá" thị trường. Long life to vietnamese Hamburger, Malboro, Coca-Cola, sex and violence.

Ngày này, để chuẩn bị bước vào thế kỷ 21 ngang tầm thời đại, điều cần thiết nhất cho nước ta, không chỉ là vốn, khoa học, kỹ thuật, phương pháp và kỹ năng quản lư. Cơ bản hơn, là mau chóng tạo một không gian công cộng rộng lớn, cởi trói văn học, thông tin, xây dựng đời sống chính trị cởi mở, sâu rộng, phát triển giáo dục, tạo điều kiện cho xă hội, cho con người khôi phục lại những giá trị nhân bản cổ truyền của người Việt, của hai cuộc kháng chiến giành độc lập, tiếp thu những giá trị nhân bản của nhân loại, sáng tạo những giá trị mới, thích hợp với hoàn cảnh lịch sử của nước ta và của thời đại. Trên cơ sở ấy, xây dựng một nhà nước pháp quyền, h́nh thái tổ chức và vận động trong t́nh hoà hợp của những giá trị nhân bản chung nhất của người Việt, của nhân loại. Qua đó, phát triển trí tuệ, đạo đức của người Việt Nam và, dựa vào trí tuệ và đạo đức ấy, biến vốn đầu tư, nguyên liệu, sức người, kỹ năng và kiến thức, thành những nhân tố xây dựng một nền văn minh xứng đáng với lịch sử 4000 năm, với những đau khổ dân ta đă gánh suốt thế kỷ 20 để đương đầu với những mâu thuẫn cơ bản nhất của thời đại. V́ chính trị, trong nghĩa sâu sắc của nó, là kích thước cơ bản nhất của con người. V́ làm chính trị, trong nghĩa nhân bản, là cùng người khác hành động để tạo điều kiện cho con người học làm người, thành người, không ngừng phát triển nhân tính của ḿnh, của đồng loại. V́ một dân tộc không có đời sống chính trị cởi mở, phong phú, ôn hoà, là một nền văn hoá trong đà suy vong.

Đó là thứ tự lôgíc (h́nh thức). Thứ tự hành động không chỉ tùy thuộc lôgíc đó, nó c̣n tùy thuộc nghệ thuật chính trị. V́ con người là tác phẩm nghệ thuật đẹp nhất của nhân loại, nghệ thuật làm người.

Trần Đạo

11-1993