Đảng và Nhà Nước bỏ tù Dương Thu Hương ngày 14/4/1991 và thả ngày 20/11/1991 với lư do "nhân đạo". Ai tin được ḷng nhân đạo của một chánh quyền muốn bỏ tù th́ bắt, muốn thả th́ buông, chẳng cần xét xử trước công chúng ? Nhân đạo ở đây là bệnh tâm thần của một số người có quyền lực, đinh ninh mọi người khác đều có tội. Họ không c̣n là những con người b́nh thường.
Ở tù, Dương Thu Hương không khuất phục, kiên quyết đ̣i ra toà. Đảng và Nhà Nước không dám đưa Dương Thu Hương ra toà. Và cũng không dám cầm tù. Đây là bài học đầu tiên, bài học cơ bản, bài học làm người công dân. Người thường đă thắng các ông thánh ; một cá nhân, một công dân đă thắng một Nhà nước độc quyền. Ư nghĩa của nó : một thời đại đang qua, một thời đại sắp tới.
Dương Thu Hương không phải người duy nhất hay người đầu tiên ở Việt Nam không chịu quỳ gối trước Đảng và Nhà Nước. Thế mà Dương Thu Hương trở thành biểu tượng. V́ sao ? Có những lúc một con người, một cuộc sống, một hành động, một thái độ, một tác phẩm hoàn toàn ăn khớp với một hoàn cảnh lịch sử, với hoài băo của đông đảo người trong hoàn cảnh ấy. Lúc đó, con người đó biến thành một bài học sống, bài học kết thúc một thời đại, mở màn cho một thời đại khác.
Thời đại đang kết thúc là thời sụp đổ của thế giới thực dân cũ và mới duy tŕ bằng bạo lực quân sự. Đảng và Nhà Nước là con đẻ của thời ấy. Dương Thu Hương cũng là con đẻ của thời ấy. Thời đại ấy, ở Việt Nam, chấm dứt năm 1975.
1975, Việt Nam có độc lập, phải xây dựng xă hội tương lai, một xă hội đảm bảo tự do cho mọi người, tạo điều kiện cho mọi người mưu cầu hạnh phúc. Trong lịch sử loài người chưa bao giờ có một dân tộc có cùng một lúc nhiều yếu tố để thành công như Việt Nam hồi ấy : thế giới tôn trọng, quư mến, hầu hết các tầng lớp trong dân tộc, bất kể quá khứ ra sao, sẵn sàng hợp tác, hy sinh để xây dựng tổ quốc chung, một đội ngũ trí thức đông đảo, đa dạng, có tŕnh độ vào bậc nhất nh́ ở Đông Nam Á. Vốn khổng lồ ấy, chỉ trong ṿng mười năm Đảng và Nhà Nước đă phá tan tành, Việt Nam hoàn toàn cô lập trên quốc tế, lệ thuộc viện trợ của Liên Xô, kinh tế kiệt quệ, văn hoá, giáo dục bầy nhầy, cộng đồng dân tộc chia rẽ, hận thù nhau tới mức chưa từng thấy trong lịch sử, trí thức bất lực, lưu vong, tiêu vong. V́ sao ?
Đảng và Nhà Nước không có và không muốn có khả năng xây dựng. Muốn làm chuyện ấy, việc đầu tiên là phải giải thể cái Nhà Nước phục vụ chiến tranh, xây dựng một Nhà Nước phục vụ hoà b́nh, đảm bảo tự do, tạo điều kiện phát triển kinh tế, tóm lại phải xây dựng một Nhà Nước hiện đại, một Nhà Nước dân chủ, pháp quyền. Chuyện này không đơn giản. Các nước tây âu phải mất ba trăm năm, giải quyết nhiều cuộc khủng hoảng xă hội mới đạt tới mức hôm nay, thế mà vẫn phải liên tục cải tổ để thích nghi với thời sự. Đây không đơn thuần là chuyện lập pháp. Nếu chỉ triệu tập vài chục luật gia quốc gia và quốc tế, viết vài bộ luật, mời vài trăm ông nghị sửa, nhiều nhất cũng chỉ được một mớ giấy. Điều kiện tiên quyết để có một Nhà Nước dân chủ là phải có một xă hội dân sự trong đó từng người ư thức rơ quyền, bổn phận công dân của ḿnh và sẵn sàng trả giá cho chúng. Điều đó không có trong truyền thống Việt Nam, càng không có trong tổ chức xă hội thời chiến. Dân chủ duy nhất trong chiến tranh là dân chủ trước cái chết. Hoà b́nh đ̣i hỏi dân chủ trong cuộc sống.
Sau chiến tranh, vấn đề lớn nhất của nước ta là thay xă hội phong kiến trong đó con người chỉ biết mệnh trời ơn vua bằng một xă hội dân chủ xây dựng trên ư thức công dân của con người. Không ǵ cấm cản đảng cầm quyền lúc ấy chủ động làm chuyện ấy. Nhưng muôn thủa vẫn vậy, người nắm quyền chẳng bao giờ muốn bớt quyền, và cái quyền sinh ra từ chiến tranh là quyền sinh sát. Trong hoàn cảnh ấy chính người dân phải tự xây dựng lấy quyền công dân của ḿnh ngoài hệ thống giáo dục, thông tin, văn hoá của Nhà nước. Đây là bài học thứ hai của Dương Thu Hương. Suốt 7 tháng 6 ngày chị ở tù không có một người ở Việt Nam công khai lên tiếng bảo vệ chị. Đại bộ phận dân tộc Việt Nam, trí thức Việt Nam chưa sẵn sàng trả giá để được làm công dân ? Có thể, sau cơn ác mộng vừa qua, được chút tự do kiếm cơm, kiếm áo, hưởng chút không gian và thời gian của trời đất cũng đủ măn nguyện. Điều đó dễ hiểu, phải tôn trọng, quư mến : con người, anh cũng như tôi, cũng là con vật. Các cường quốc hôm nay cũng không mong muốn ǵ hơn là chúng ta trở thành những con vật mạnh khỏe, khéo léo, thông minh, măn nguyện, và rẻ tiền. Ngoài ra, có thể quá nhiều người c̣n suy nghĩ trong khuôn khổ thế giới phong kiến, noi gương Nguyễn Trường Tộ kiên quyết dâng sớ, khuyên can lănh đạo. Cũng có nhiều người không thấy hết những nét mới của cuối thế kỷ hai mươi, một thế giới trong đó sự ràng buộc giữa các quốc gia đă đạt mức không thể cưỡng, một thế giới trong đó quyền làm người đă trở thành nhu cầu tối thiểu như cơm áo, không lực lượng nào bóp chết được. Cũng có nhiều người nghĩ rằng cách đấu tranh thích hợp nhất là tránh chính trị, làm chuyên môn. Chưa hiểu hết những điều ấy, chưa hiểu người Việt Nam thoát thai từ chiến tranh.
Dương Thu Hương khẳng định rơ ràng lập trường đấu tranh của chị : một cá nhân, một công dân, quyết sống với đầy đủ quyền của một con người, của một công dân trong thời đại này, chẳng thèm xin phép ai. Chị sinh ra và lớn lên trong thời đại cũ, nhưng chị ngang nhiên bước vào thời đại mới. Cuộc sống, hành động, lời nói, tác phẩm của chị là bài học sống cho quần chúng để xây dựng ngày mai, là câu hỏi sống cho trí thức.
Đảng cộng sản Việt Nam đă nhiều lần tự phê, nhận sai lầm. Lần nào cũng vậy, phạm ngay sai lầm khác. Dễ hiểu. Đúng sai thuộc lănh vực lư trí. Đảng chưa hề học, chưa muốn học bài học đầu tiên để xây dựng thời đại mới : tôn trọng, quư mến trí tuệ của nhân dân, của trí thức Việt Nam. Đảng vẫn đ̣i là tinh hoa của dân tộc, do đó khi Đảng mù tịt, cả dân tộc phải câm, phải điếc, t́m đâu ra ánh sáng của lư trí ? Thả Dương Thu Hương với cớ nhân đạo, Đảng chứng tỏ ḿnh chưa hiểu ư nghĩa bài học Dương Thu Hương. Đáng lẽ phải công khai xin lỗi và bồi thường một đồng danh dự cho 7 tháng 6 ngày tù oan. Chẳng chết ǵ mà, may ra, khôi phục được phần nào danh dự và uy tín trong chuyện này và, biết đâu, bước đầu nối lại mối quan hệ đă bị chém đứt với quần chúng, với trí thức, với chính một số đảng viên tốt của ḿnh.
Đảng làm ǵ đi nữa th́ xă hội vẫn cứ chuyển ḿnh. Quá tŕnh ấy nêu một câu hỏi người trí thức, câu hỏi Dương Thu Hương : trong thời đại này, Việt Nam có thể dựa vào trí tuệ của một đảng, của một tập đoàn độc tài để thoát sự chậm tiến không và, nếu không, một xă hội chưa có ư thức công dân, lại bị trói bởi một chế độ độc tài, phải mấy trăm năm mới thành xă hội dân chủ và với giá nào, khi chẳng mấy ai nêu bài học công dân ?
Bài học độc lập đă phải trả bằng nhiều xương máu, tháng năm. Mong rằng bài học dân chủ, tự do sẽ tốn ít máu xương năm tháng hơn. Phải thuộc và hiểu bài học ấy may ra mới có cơ sáng tạo con đường thoát khỏi sự chậm tiến trong rừng xanh của thị trường hôm nay. Và sống không tủi, chết không vui.
Trần Đạo
1-1992