Hè qua về Việt Nam tôi thấy nước ta đă thay đổi một cách cơ bản trong một số lănh vực cơ bản. Không biết chừng Việt Nam đang làm được chuyện mà ông Đặng, ông Gorbatchev không làm nổi.
Bất ngờ đầu tiên xẩy ra ngay tại sân bay. Anh công an lật hộ chiếu của tôi, không nhận ra visa, bảo tôi chờ đó. Tôi ngạc nhiên. Có điên mới xách mặt tới đây mà chưa sẵn visa. Một lúc sau anh trở lại : Mời ông qua bên kia làm visa.
Tôi tự nhủ : chắc phải đút lót. Nhưng không, hoàn toàn không có chuyện hối lộ. Đây là một quầy bán visa đàng hoàng, ṣng phẳng, công khai. 130 $, ai mua th́ vào. Một cơ quan kinh doanh của bộ nội vụ ?
Tôi đă chuẩn bị dành nhiều thời giờ cho chuyện giấy tờ. Ở đâu, đi đâu cũng phải chạy giấy, tôi đă quen. Không ngờ chuyến này không mất một giờ nào. Bố tôi bảo :
– Đừng mất công đi, cứ đưa ít đô cho thằng X., nó mang về ngay.
Tôi do dự :
– Làm chuyện bất hợp pháp, lỡ năm tới không được về ?
– Đâu có, nó làm công khai và hợp pháp. Chỉ nhanh hơn. Coi như dịch vụ.
Tôi sực hiểu. Bây giờ chính quyền địa phương cũng làm kinh tế, cũng có cửa hàng bán giấy phép.
Tôi đến Công Ty Du Lịch thuê xe hơi. Tôi lập hồ sơ xong, cô nhân viên hẹn chiều trở lại. Tôi vừa ra khỏi cửa đă có người mời :
– Đừng thuê xe Công Ty tốn tiền. Thuê của tôi, có ngay, nửa giá.
Tôi hỏi :
– Anh lấy xe và giấy phép ở đâu ?
– Th́ xe Công ty thiếu ǵ ! Đang sửa. Cứ để sửa thêm vài ngày trong khi ta dùng.
Đúng là quy luật cạnh tranh của thị trường tự do, hơi dị dạng một tí, nhưng cũng là cạnh tranh.
Tôi định giữ giấy xe lửa. 180 000 đồng. Bố tôi gạt :
– Mất thời giờ mà chưa chắc có. Cứ ra bến sẽ có và rẻ hơn.
Tôi liều thử. Quả nhiên, có cả toa xe sẵn đón. Trả 110 000 ngay trên bến, có giường ngủ đàng hoàng. Thằng bạn tôi lấy máy bay vào Sài G̣n cũng vậy. Một ngày có ba chuyến máy bay : 18g, 18g05, 19g30 hay 19g45 ǵ đó. Giờ giấc kỳ quặc đó có lư do của nó. Người ta dồn hết người có vé chính thức vào hai chuyến bay đầu. Số chỗ c̣n lại ở chuyến chót, ai muốn đi, cứ đến sân bay mua vé, chẳng cần sắp hàng. Tổ chức đến thế th́ đă hơn Hàng Không của Pháp.
Cô em họ tôi làm việc ở mỏ than Ḥn Gai. Mang tiếng là nhân viên Nhà nước mà không có lương cố định. Có việc, Công ty kêu, hết việc, Công ty đuổi. Cuối tháng tính lương, có khi lănh nửa, có khi chỉ lănh một phần ba. Thế là c̣n may.
Hải quan, ngày về. Vợ tôi đeo vài cái nhẫn địa phương. Cô nhân viên không cho mang ra. Tôi tính gửi lại. Cô đề nghị đóng thuế. Tôi t́m biên lai để cô tính thuế. Cô bảo :
– Thôi không cần, ông chỉ cần trả bằng đôla là được.
Tôi hỏi :
– Bao nhiêu.
Cô ngắm nghía mấy chiếc nhẫn :
– Hai mươi đô.
Tôi trả tiền và đi qua hải quan. Lúc đó có đủ mặt anh hùng, từ trưởng pḥng trở xuống. Chẳng ai ngạc nhiên, chẳng giấy tờ lôi thôi ǵ hết. Đúng là quầy bán thuế, không cần biên lai.
Lúc ở Việt Nam tôi chú ư khơi chuyện về Đại Hội 7. Chẳng ai thèm bàn. Cũng chẳng ai thèm chê hay cười. Buổi họp tư đó có vẻ không hấp dẫn bằng chuyện đánh ghen ở lối xóm.
Nghĩ lại những sự việc, tôi bàng hoàng. Đảng cộng sản không c̣n nữa ? Chẳng lănh đạo được dân, chẳng chỉ đạo được Nhà nước, chẳng quản lư được chính ḿnh. Ai làm ǵ th́ làm, mạnh ai nấy buôn. Chỉ c̣n những liên kết phe, nhóm, để tồn tại và mần ăn ? Nhà nước không c̣n nữa ? Nó chẳng c̣n quản lư cái ǵ, kể cả giấy tờ ? Chỉ c̣n những quầy hàng công khai và bán công khai để buôn quyền lực ? Kinh tế quốc doanh không c̣n nữa ? Chỉ c̣n những cơ quan khai thác tài sản quốc gia để bồi dưỡng lẫn nhau ?
Việt Nam đă bắt đầu đi vào kinh tế thị trường năm 1986. Đảng cộng sản đă mất những yếu tố cơ bản nhất của bất cứ một đảng chính trị nào : đường lối, niềm tin, quyền lợi chung của một giai cấp, một phong trào quần chúng. Nhà Nước đă mất một chức năng cơ bản của mọi Nhà nước : quản lư đời sống chung của xă hội. Hệ thống kinh tế quốc doanh đă mất một chức năng cơ bản của mọi hệ thống kinh tế quốc doanh : phục vụ nhu cầu cơ bản của toàn dân, chi phối và hướng dẫn nền kinh tế quốc gia. Chỉ c̣n lại vài nét cơ bản của chế độ xă hội chủ nghĩa cũ : vô luật lệ, buôn bán quyền hành, chuyên chính thông tin, văn học.
T́nh h́nh này sẽ dẫn tới đâu, khó mà đoán được. Cũng có thể Việt Nam đang rời chủ nghĩa xă hội một cách yên ả, qua sự tan ră âm thầm của Đảng, của Nhà nước xă hội chủ nghĩa, của hệ thống kinh tế quốc doanh, qua sự bành trướng vô luật lệ của thị trường. Có người bàn : dù sao cũng phải có ổn định chính trị mới có thể phát triển kinh tế. Dĩ nhiên, nhưng ổn định kiểu này khó mà phát triển v́ đây là thị trường buôn đi bán lại nhiều hơn là thị trường phục vụ sản xuất công nghiệp. Ngày nào nó không c̣n sức nuôi bốn cái tập thể khổng lồ phi sản xuất là quân đội, công an, Nhà nước (trong đó có nền kinh tế quốc doanh) và bộ máy Đảng, ngày đó có loạn ?
Trần Đạo
10-1991