Bất kể chủ ư của ông là ǵ, lịch sử sẽ ghi kỳ công của Gorbatchev, người đầu tiên giải phóng dân tộc ḿnh khỏi thể chế toàn trị mà không đổ máu bao nhiêu.
Quá tŕnh 6 năm cầm quyền của ông cho thấy ông vừa hiểu biết sâu sắc bản chất của chế độ, vừa biết sáng tạo hoàn cảnh và những bước đường để thoát khỏi nó, vừa không đủ sức hay đủ bản lĩnh để làm chủ t́nh h́nh tới cùng.
Bước đầu là giải phóng con người khỏi sự sợ hăi, khiến nó dám suy nghĩ độc lập, dám nói công khai, bắt đầu học làm công dân.
Bước thứ hai là tạo điều kiện cho sự h́nh thành của dư luận trong xă hội, khuynh hướng trong Đảng, trong Nhà nước.
Bước thứ ba là làm tê liệt khả năng phản kháng của guồng máy Đảng – Nhà nước, bằng cách tạo ra t́nh h́nh hai chính quyền song song, chính quyền dân cử hợp pháp nhưng bất lực v́ không nắm guồng máy Nhà nước, kinh tế, thông tin... và chính quyền của guồng máy đảng, vẫn tồn tại nhưng lại bất hợp pháp nếu không được sự đồng ư của ông, và do đó mất khả năng tiến công, chỉ c̣n khả năng chống cự và phá hoại ngầm.
Lập luật để giải phóng công dân, dựa vào công dân để xây dựng luật, dựa vào luật để trấn áp guồng máy Đảng – Nhà nước, ông đă tỏ ra là nhà chính trị sâu sắc : không có quần chúng, luật pháp chỉ là mớ giấy.
Không chế độ nào có thể tồn tại lâu với hai hệ thống chính quyền song song. Tới giây phút quyết định, ông vẫn là kẻ đứng giữa, và do đó mất vai tṛ quyết định. Dù sao, ngay thế đứng giữa ấy cũng có thể coi như đóng góp cuối cùng của ông ? Một mặt, nó khiến cuộc đảo chính không chỉ là một cuộc đảo chính đối với Nhà nước, mà c̣n là một cuộc đảo chính đối với Đảng. Điều này góp phần làm tê liệt thêm guồng máy Đảng cộng sản Liên-xô ? (Hiện tượng một bà Nina Andreevna nào đó có quyền khai trừ một cựu Tổng thư kư Đảng, vẫn là ủy viên ban chấp hành trung ương và ban thư kư, tuy khôi hài, nhưng cũng đầy ư nghĩa). Một mặt khác, nó có thể góp phần tạo một chỗ đứng trong ḷng dân tộc cho những người c̣n lưu luyến những giá trị nhân bản đă khai sinh ra lư tưởng xă hội chủ nghĩa, tránh phần nào một cuộc săn bắt, thanh trừng mù quáng ?
Ông Gorbatchev sẽ không thừa hưởng công lao của ông. Cũng là tṛ đùa phổ biến của lịch sử. Thời thế tạo ông, ông lại tạo thời thế... cho người khác. Như thế là đẹp. Nhân vật lịch sử là nhân vật mở đường.
Trần Đạo
10-1991